Loanwords put into operations in Old Turkish texts

Yıl 2020, Sayı: 69 (Haziran), 35 - 100, 01.06.2020

Duygu Yavuz Öz

Öz

All living languages on earth interact with other languages. This interaction leads to the exchange of words between languages. This exchange can be based on social, political, religious and economic reasons. In addition, this exchange causes some foreign elements to enter the vocabulary. Turkic Language has taken words from foreign languages like other languages throughout history; however, it has always been able to put them into a form of its own, in other words Turkificate it. This Turkification can be phonetical, morphological or semantic. In this article, we discussed the morphological Turkification of borrowing words in verse texts in Old Uighur Turkish. Although the borrowing words in the language can be found since the Orkhun Inscriptions, which are the oldest written sources we can reach, the entry of many foreign-origin words belonging to newly recognized belief systems such as Manichaeism and Buddhism during the Old Uighur Turkish period makes this period special. In the introduction section of the study, basic judgments related to the subject are emphasized and similar studies are given. In the review section, the etymological explanations/opinions on the words put into operation with the suffixes included in the texts discussed are compiled. In the conclusion section, the data collected were evaluated.

Anahtar Kelimeler

borrowing, quote, suffix, Turkification, Old Uighur Turkish

Eski Türk manzum metinlerinde işletime sokulan alıntı sözcükler

Öz

Yeryüzündeki tüm canlı diller, diğer dillerle etkileşim hâlindedir. Bu etkileşim diller arasında sözcük alışverişine yol açar. Bu alışveriş sosyal, siyasal, dinî, ekonomik vb. sebeplere dayanabilir ve söz varlığına birtakım yabancı unsurların girmesine neden olur. Türk dili de tarih boyunca tıpkı diğer diller gibi yabancı dillerden sözcük almış ancak bunları her zaman kendine özgü bir biçime sokabilmiş, bir başka ifadeyle Türkçeleştirmiştir. Bu Türkçeleştirme fonetik, morfolojik, semantik açıdan olabilir. Bu yazıda Eski Uygur Türkçesindeki manzum metinlerde yer alan alıntı sözcüklerin morfolojik açıdan Türkçeleştirilmesi ele alınmıştır. Dildeki alıntı sözcüklere, ulaşılabilen en eski yazılı kaynaklarımız olan Orhun Yazıtları’ndan itibaren rastlanıyor olsa da Eski Uygur Türkçesi döneminde Manihaizm, Budizm gibi yeni tanınan inanç sistemlerine ait birçok yabancı kökenli sözcüğün dile girmesi, bunlara karşılık bulunması ya da bunların Türkçeleştirilmesi bu dönemi özel kılmaktadır. Çalışmanın “Giriş” bölümünde, konuya ilişkin temel yargılar üzerinde durulup benzer çalışmalara yer verilmiş; “Eski Türk Manzum Metinlerinde Yapım Eki Almış Alıntı Sözcükler” bölümünde, ele alınan metinlerde yer alıp yapım ekleriyle işletime sokulan sözcükler üzerindeki etimolojik açıklamalar/görüşler derlenmiş, “Sonuç” bölümünde ise toplanan veriler değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

alıntı, ödünçleme, yapım eki, Türkçeleştirme, Eski Uygur Türkçesi

Kaynakça

• Aalto, P. (2013). İslamiyet öncesinde Türklerin İran münasebetleri. Çeviren: Mehmet Turgut Berbercan. Türkiyat Mecmuası. 23/Bahar, 189-214. Aksan, D. (1977). Köktürkçeden bugüne, Türkçede ödünçlemeler üzerine bir sözcük istatistiği araştırması. Türk Dili, XXXV (13), 344-347. Aksan, D. (2004). Türkçenin söz varlığı, Türk dilinin sözcükbilimiyle ilgili gözlemler, saptamalar. Ankara: Engin. Arat, R. R. (1942). Uygurlarda ıstılahlara dair. Türkiyat Mecmuası. VII-VIII, 56-81. Arat, R. R. ve Eberhard, W. (1972). Türkische Turfan-texte VII, mit sinologischen Anmerkungen von Dr. W[olfram] Eberhard, Opuscula I–II. 290-341. Leipzig. Arat, R. R. (2007). Eski Türk şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Arslan, H. Ç. (2018). Eski Uygur Türkçesi Budist metinlerdeki Sanskritçe kökenli bazı özel adlar üzerine. II. Uluslararası Multidisipliner Çalışmaları Kongresi. 4-5 Mayıs 2018, Bildiri Tam Metin Kitabı (içinde s. 98-115). Editör: Prof. Dr. Deniz Abik, Adana: Akademisyen. Ayazlı, Ö. (2011). Mahâyâna Budizmine ait sayı ve zamanla ilgili bazı terimler. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and Historyof Turkish or Turkic,6/1, Winter 2011, 635-641. Bang W. (1980). Berlindeki Macar enstitüsünden Türkoloji mektupları. Çeviren: Şinasi Tekin. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. Banguoğlu, T. (1990). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Barutcu Özönder, F. S. (1996). Buddha’nın dört asil gerçeği. Uluslararası Türk Dili Kongresi 1992 (içinde s. 373-423). Ankara. Barutcu Özönder, F. S. (1998). Üç İtigsizler. Giriş-metin-tercüme-notlar-indeks-XXX levha, Ankara: Türk Dil Kurumu. Barutcu Özönder, F. S. (2002). Eski Türklerde dil ve edebiyat. Türkler Ansiklopedisi (Cilt 3 içinde s. 485-501). Ankara: Yeni Türkiye. Barutcu Özönder, F. S. (2003). Erken orta Türkçede Buddhist ve İslâmî terminoloji üzerine bir karşılaştırma. KÖK Araştırmalar,5 (1), Bahar 2013, 13-31. Berger, H. (1992). Modern Indo-Aryan. Indo-European numerals (içinde s. 243-288). Berlin: Mouton de Gruyter. Caferoğlu, A. (1984). Türk dili tarihi I-II. İstanbul: Enderun. Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Enderun. Clauson, G. (1972). An eytmological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University. Çağatay, S. (2008). Uygurca’da hendiadyoinler. 100 doğum yıldönümüne armağan Prof. Dr. Saadet Çağatay’ın yayınlanmış tüm makaleleri (Cilt 1 içinde s. 234-269). Türkistan İdil-Ural Vakfı. Çetin, E. (2004). Eski Türkçedeki insan yapımı nesne adlarında ödünçlemeler üzerine.Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,13, 193-210. Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische elemente im Neupersischen. Band II. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. Durmuş, O. (2004). Alıntı kelimeler bakımından Türkçe sözlük. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,26, 1-22. Dursunoğlu, H. (2014). Türkiye Türkçesi’ndeki Arapça sözcükler ve bu sözcüklerdeki ses olayları. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,9/9, Summer, 145-155. Edgerton, F. vd. (1977). Buddhist hybrid Sanskrit grammar and dictionary. Volume II: Dictionary. Delhi, Varanasi, Patna: Motilal Banarsidass. Eker, S. (2009). Divanü Lugâti’t-Türk ve İran dillerinden kopyalar üzerine I. International Journal of Central Asian Studies, 13, 233-284. Emre, A. C. (1945). Türk dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu. Ercilasun, A. B. (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü I. Ankara: Kültür Bakanlığı. Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk,giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu. Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon. Wiesbaden: Harrassowitz. Erdal, M. (2004). A Grammar of old Turkic. Handbook of Oriental studies=Handbuch der Orientalistik. Abt. 8. Central Asia=Zentralasien; 3 Bd., Leiden: Brill. Erdem, M. (2014). Sogdca, Türkçedeki Sogdca kelimeler ve bunların Türkçeye uyumları. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 21 (1), 65-90. Ergin, M. (2004). Türk Dil bilgisi. İstanbul: Bayrak. Ergin, M. (2007). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi. Gabain, A. von (2007). Eski Türkçenin grameri. Çeviren: Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu. Gülensoy, T. (1974). Eski ve orta Türkçede Moğolca kelimeler ve Moğolca-Türkçe müşterek kelimeler üzerine notlar. Türkoloji Dergisi, VI/1, (Aralık), 235-259. Hacıeminoğlu, N. (1984). Yapı bakımından Türk dilinde fiiller. İstanbul: Cönk. Hamilton, J. R. (1986). Manuscrits Ouigours du IX-X siècle de Touen-Houang,textes établis, traduits, et commentés par, Tome I. Paris: Peeters France. Hamilton, J. R. (2011). Dunhuang Mağarası’nda bulunmuş Buddhacılığa ilişkin uygurca el yazması, iyi ve kötü prens öyküsü. Çeviren: Vedat Köken. Ankara: Türk Dil Kurumu. İnayet, A. (1999). Türkçede Çince kaynaklı gösterilen bazı kelimeler üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 7, 193-204. İnayet A. (2016). Uygur tarihi koşaklarındaki Çince unsurlar üzerine. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi.2016/8, 68-79. İşihara, A. (2005). Yazı dilindeki alıntı kelimelerin Türkçeleşme süreçleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Karaağaç, G. (2009). Türkçe ve komşu diller. Dil, Tarih ve İnsan (içinde s. 153-234). İstanbul: Kesit. Karaağaç, G. (2009). Alıntı kelimeler üzerine düşünceler. Dil, Tarih ve İnsan (içinde s. 137-146). İstanbul: Kesit. Karaağaç, G. (2015). Türkçenin alıntılar sözlüğü. Ankara: Akçağ. Karaali, R. (2008). Hint kökenli dinlerde kurtuluş anlayışı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Karaca, V. İ. (2012). Türkiye Türkçesindeki alıntı sözcüklerde görülen ses olayları üzerine bir inceleme. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,7/4, Fall 2012, 2059-2090. Karadavut A. ve Sorokina O. (2017). Eski Uygurca metinlerde geçen şımnu sözcüğü üzerine. 2ndInternational Conference On Studies In TurkologyICOSTURK’ 2017. Rome, ITALY/ August 11-13, 2017 Proceedings Book (içinde s.163-171). Editors: Prof. Dr. Ufuk Deniz Aşçı, Prof. Dr. Necmi Uyanık, Res. Assist Fatih Numan Küçükballı, Ins. Mustafa Zenginbaş, Ins. Menşure Aşçı, Konya: Palet. Karaman, A. (2019). Eski Türkçe az sesteş kökü üzerine. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi,4 (1), 13-34. Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, giriş, metin ve dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu. Kemal Yunusoğlu, M. (2016). Budist Türk çevresi eserlerde metaforlar. Ankara: Türk Dil Kurumu. Korkmaz, F. (2007). Alıntı kelimelerin Türkçeleşme sürecinde bazı Arapça kelimelerin görev değişikliğine uğraması üzerine. İlmî Araştırmalar,23, 103-112. Korkmaz, Z. (2005). Dil inkılâbının sadeleşme ve Türkçeleşme akımları arasındaki yeri. Türk Dili Üzerine Araştırmalar (1. Cilt içinde s. 818-843). Ankara: Türk Dil Kurumu. Le Coq, A. von (1919). Türkische Manichaica aus Chotscho II. Berlin: Verlag Der Königl Akademie Der Wissenschaften. Macdonell, A. A. (1893). A Sanskrit-English dictionary. Oxford. Monier-Williams, M. (1986). A Sanskrit-English dictionary. Etymologically and Philologically arranged with special reference to cognate Indo-European Languages. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers. Müller, F. W. K. (1908). Uigurica I. Berlin: Verlag Der Königl Akademie Der Wissenschaften. Müller, F. W. K. (1911). Uigurica II. Berlin: Verlag Der Königl Akademie Der Wissenschaften. Müller, F. W. K. ve Gabain, A. von (1945). Çaştani Bey hikâyesi. Çeviren: S. Himran, İstanbul: Bürhaneddin Erenler. Müller, F. W. K. (1946). Uygurca üç hikâye. Çeviren: S. Himran. İstanbul: Türk Dil Kurumu. Nadalyaev, V. M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR. Oral Seyhan, T. (2004). Orta Türkçede Arapça ve Farsçadan alıntılarda Türkçeleştirme. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II 20-26 Eylül 2004 (içinde s. 2687-2706). Ankara: Türk Dil Kurumu. Ölmez, M. (1995). Uygurca Xuanzang-biyografisindeki Çince alıntılar (Chinesische lehnwörter İn uigurischer Xuanzang-Biographie). Türk Dilleri Araştırmaları, 4, 109-143. Ölmez, M. (1995). Eski Türk yazıtlarında yabancı öğeler (1). Türk Dilleri Araştırmaları, 5, 227-229. Ölmez, M. (1997). Eski Türk yazıtlarında yabancı öğeler (2). Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 175-186. Ölmez, M. (1999). Eski Türk yazıtlarında yabancı öğeler (3). Türk Dilleri Araştırmaları, 9, 59-65. Ölmez, M. (2010). Dil verileri ışığında soyurgal ve kökeni. Trans-Turkic Studies Festschrift in Honour of Marcel Erdal, 167–175. Ölmez, M. (2012). Eski Uygurca Xuanzang biyografisinin II. bölümündeki Çince alıntılar. Türk Dilleri Araştırmaları, 22(1), 99-108. Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca ikilemeler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten,65/2, 243-311. Özbay, B. (2014). Huastuanift. Manihaist Uygurların tövbe duası. Ankara: Türk Dil Kurumu. Pelliot, P. (1995). Uygur yazısıyla yazılmış Uğuz Han destanı üzerine. Çeviren: Vedat Köken. Ankara: Türk Dil Kurumu. Poppe, N. (1955). Turkic loan words in middle Mongolian. Central Asiatic Journal, I(1), 36-42. Röhrborn, K. (1979). Uigurisches Wörterbuch: Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien: Lieferung 2 agrıglan – anta. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. Röhrborn, K. (1981). Uigurisches Wörterbuch: Sprachmaterial der vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien: Lieferung 3 anta–asanke. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. Röhrborn, K. (1988). Uigurisches Wörterbuch: Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien: Lieferung 4 asankelig–ayat. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. Röhrborn, K. (1998). Uigurisches Wörterbuch: Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien: Lieferung 6 ämgäksin–ärnäk. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. Seçkin, P. ve Coşar, A. M. (2017). Türkçede alıntılardan kelime türetmede kullanılan ekler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi,6/3, 1398-1442. Sertkaya, O. F. (2004). Göktürk yazıtlarında Hintçe unsurlar. Zeynep Korkmaz Armağanı(içinde s. 366-380). Ankara: Türk Dil Kurumu. Sertkaya, O. F. (2009). Dîvânü Lügati’t-Türk’te geçen her kelime Türkçe kökenli midir? veya Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügati’t-Türk’ünde yabancı dillerden kelimeler. Dil Araştırmaları,5, 9-38. Singh, R. R. (2006). Bhakti and philosopy. United Kingdom: Lexington Books. Steingass, F. (1977). A comprehensive Persian‐English dictionary. London: Routledge&Kegan Paul. Soothil, W. E. ve Hodous, L. (2010). A dictionary of Chinese Buddhist terms. Digital version: Digital Archives Section, Library and Information Center of Dharma Drum Buddhist College, Taipei. (http://glossaries.dila.edu.tw/data/soothill-hodous.dila.pdf) Erişim Tarihi: 27.07.2019. Süleyman, O. (1992). Az i ya. Çeviren: Natık Seferoğlu. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Süleyman, O. (2001). Yazı’nın dili. Çeviren: Arif Acaloğlu. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Şanlı, C. (1992). Eski Türk şiiri, inceleme-metin-indeks. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tavkul, U. (2001). Karaçay-Malkar Türkçesi’nin kelime hazinesi ve ses değişmeleri bakımından eski Türkçe ile mukayesesi. Bilig, 19/Güz, 121-145. Tekin, Ş. (1960). Uygurca metinler I: kuanşi im pusar (ses işiten ilah) vap hua ki atlıġ nom çeçeki sudur (saddharmapuñdaríka- sūtra). Erzurum: Atatürk Üniversitesi. Tekin, Ş. (1962). Mani dininin Uygurlar tarafından devlet dini olarak kabul edilişinin 1200. yıldönümü dolayısı ile birkaç not (762-1962). TDAY-Belleten, 1-11. Tekin, Ş. (1976). Burkancıların mehdîsi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidaî bir dram: Burkancılığın Vaibhāṣika tarikatine âit bir eserin Uygurcası. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. Tekin, T. (1983). Türkçe en eski ödünç sözler. Türk Dili,45(384), 526-529. Tekin, Ş. (2015). Eski Türklerde yazı, kağıt, kitap ve kağıt damgaları. Haz. R. Tuba Karatepe. İstanbul: Dergâh. Temir, A. (1955). Türkçe ile Moğolca arasındaki ilgiler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XIII(1-2), Mart-Haziran, 1-25. Tezcan, S. (1974). Das Uigurische insadi-sutra. Berliner Turfan-Texte III. Schriften zur geschichte und kultur des alten orients 6. Berlin: Akademia Verlag. Tezcan, S. (1975). Eski Uygurca Hsüan Tsang biyografisi X. bölüm. Ankara, 213 s. (teksir yöntemiyle 100 adet basılmıştır). Tezcan, S. (1994). En eski Türk dili ve yazını. Bilim, kültür ve öğretim dili olarak Türkçe (içinde s. 271-323). Ankara: Türk Tarih Kurumu. Tokyürek, H. (2011). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm terimleri. Yayımlanmış Doktora Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tokyürek, H. (2018). Budist Uygur metinlerinde mandal kılmak töreni üzerine. Türkiyat Mecmuası,28/1, 163-178. Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. Tuna, O. N. (1972). Osmanlıcada Moğolca ödünç kelimeler. Türkiyat Mecmuası, XVII, 209-250. Turan, O. (2002). Türkler ve İslâmiyet. Türkler Ansiklopedisi (içinde s. 510-533).Ankara: Yeni Türkiye. Tümer, G. (1992). Budizm. TDV İslam Ansiklopedisi (6. cilt içinde s. 352-360).İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. Türk, V. (2018). İlk Kur’an tercümesinde alıntı sözlerin işletime sokulması. Köktürk yazısının okunuşunun 125. yılında Orhun’dan Anadolu’ya uluslararası Türkoloji sempozyumu, Bildiriler Kitabı 2 Cilt, Ed.: Ş. Doğan-M. S. Güneş (içinde s. 1379-1385). İstanbul: Kesit. Türkçe sözlük (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu. Ünlü, S. (2012a). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi. Ünlü, S. (2012b). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi. Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi. Yamada, N. (1993). Sammlung Uigurischer kontrakte. Band I. Gesammelte Arbeiten über die Uigurischen Dokumente von N. Yamada. Osaka: Osaka University Press. Yıldırım, F. (2017). Irk Birig ve Orhon yazılı metinlerin dili. Ankara: Türk Dil Kurumu. Yıldız, H. (2012). Sanskritçe ratna, Anadolu’da Eratna mı oldu? –Eratna kelimesinin etimolojisi üzerine notlar. Dil Araştırmaları,11, Güz, 37-56. Yıldız, H. (2013). Eski Uygurca Dışastvustık’ta ikilemeler üzerine notlar. Bengü Beläk, Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, 465-482. Zenker, J. T. (1994). Türkisch‐Arabisch‐Persisches handwörterbuch.1. Cilt. New York: Georg Olms. Zieme P. ve Kara G. (1978). Ein Uigurisches totenbuch. Budapest: Nâropas lehre in uigurischer übersetzung. Zieme, P. (1991). Die Stabreimtexte der Uiguren von Turfan und Dunhuang. Studien zur alttürkischen Dichtung. Budapest: Akadémiai Kiadó. Zieme, P. (1996). Altun Yaruq Sudur Vorworte und das erste Buch, Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsūtra (Suvarṇaprabhāsottamasūtra). Berliner Turfantexte: XVIII. Brepols.