On Arabic-Turkish idiom copies

Yıl 2020, Sayı: 69 (Haziran), 101 - 114, 01.06.2020

Yaşar Şimşek

Öz

Idioms are phrases that add richness to a narrative by using and stereotyping words outside their own meaning, thereby expressing a lot with few words. Given that they are already present in language, they are not produced by randomly selecting words, and they can become stereotyped over the years, thus revealing the richness of the language, the way it expresses itself, and how words have changed in meaning over the course of history. When we look at the history of Turkish, we see that a sizable number of idioms had been adopted word for word from non-Turkic languages. In this regard, various studies in the field of historical linguistics have been conducted on the relationship between the pre-Islamic relationship between Chinese, Sogdian, and Turkish, as well as the post-Islamic relationship between Persian and Turkish. This study will examine idioms copied from Arabic into Turkish during the first Qur’an translations in Turkish as an issue which has not been discussed before.

Anahtar Kelimeler

idiom, phraseology, idiom copies, Arabic-Turkish relationship, code copying, copying

Arapça-Türkçe deyim kopyaları üzerine

Öz

Deyimler, kelimelerin kendi anlamının dışında kullanılması ve kalıplaşması ile anlatıma zenginlik katan, az sözle çok şeyin ifade edilebildiği söz öbekleridir. Dilde hazır bulundukları, söz sırasında üretilmedikleri ve yıllar içinde kalıplaştıkları için deyimler üzerine yapılan çalışmalarla dilin zenginliği, anlatım biçimi, kelimelerin tarihî süreç içinde geçirdiği anlam değişmeleri gözler önüne serilebilmektedir. Tarihî Türk dili alanında görülen bazı deyimlerin Türkçenin ilişkide bulunduğu akraba olmayan dillerden kopyalandığı bilinmektedir. Bu hususta özellikle İslamiyet öncesi Türk dili alanı için Çince-Soğdca-Türkçe; İslamiyet sonrası tarihî Türk dili alanı için Farsça-Türkçe ilişkileri üzerine çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu makalede daha önce üzerinde durulmayan bir konu olarak Türkçe ilk Kur’an tercümelerinde Arapçadan Türkçeye yapılan deyim kopyaları incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

deyim, deyim bilimi, deyim kopyaları, Arapça-Türkçe ilişkileri, kod kopyalama, kopyalama

Kaynakça

• Abik, A. D. (2004). Nevâyî’nin üç eserindeki deyimlerin farsça ile karşılaştırılması. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13/1, 211- 222. Ata, A. (1997a). Nāṣırü’d-di̇̄n Bin Burhānü’d-di̇̄n Rabġūzi̇̄ Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (peygamber kıssaları) I giriş-metin-tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ______ (1997b). Nāṣırü’d-di̇̄n Bin Burhānü’d-di̇̄n Rabġūzi̇̄ Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (peygamber kıssaları) II dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ______ (2013). Karahanlı Türkçesinde ilk Kur’ân tercümesi (Rylands Nüshası,giriş-metin-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Çetin, E. (2017). Çinceden Uygurcaya çevrilen metinlerde agız, köz ve yüz sözleri ile kurulmuş deyimler. International Journal of Language Academy, 5/7,433-440. Dankoff, R. (1983). Wisdom of royal glory (Kutadgu Bilig), A Turko-Islamic mirror for princes. Chicago-London: The University of Chicago Press. Doğru, E. ve İşler E. (2013). Kur’an deyimlerinin semantik analizi. Eskiyeni, 27,79-102. Eker, S. (2009). Divanü Lugâti’t-Türk ve İran dillerinden kopyalar üzerine I. International Journal of Central Asian Studies, 13, 233-283. ______ (2010). Türkçe-Farsça dil ilişkilerinde anlam kopyaları üzerine. Prof. Dr. M. Cihat Özönder’in Anısına Sosyoloji Yazıları 1. Ed.: Nevin Güngör Ergan-Esra Burcu-Birsen Şahin. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları. Hasirizâde Elif Efendi (2015). En-nûru’l-furkân fî şerhi lugati’l-Kur’ân Kur’ân lügati. 2 Cilt. Yay. Haz.: Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Işık, M. (2018). Kur’an-ı Kerim’de insanı ele alan deyimlerin anlambilim açısından incelenmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Arap Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı. Johanson, L. (1993). Code-copying in immigrant Turkish. İmmigrant Languages in Europe. (içinde s. 197-221) Ed.: G. Extra and L. Verhoeven. Clevedon: Multilingual Matters. __________ (1998). Code-copying in Irano-Turkic. Language Sciences, 20, 325-337. __________ (2002). Do languages die of structuritis? On the role of code-copying in language endangerment. Italian Journal of Linguistics. Rivista di Linguistica,14/2, 249-269. __________ (2014). Türkçe dil ilişkilerinde yapısal etkenler. Çev.: N. Demir. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Kemal, M. (2004). Buddhist Türkçe eserlerdeki Türkçe deyimler üzerine. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II. 20-26 Eylül 2004 (içinde s. 1793-1808). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Kemal Yunusoğlu, M. (2016). Budist Türk çevresi eserlerde metaforlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’ân tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2), giriş-inceleme-metin-dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı. Kur’ân-ı Kerîm Meali (2006). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Kurt, Ş. (2009). Kur’ân-ı Kerîm sözlerini bulma kılavuzu -elifbâî dizin-. İstanbul: Çağrı Yayınları. Müfredât: Rağıb El-İsfahanî (2012). Müfredât Kur’ân kavramları sözlüğü. Tercüme eden: Prof. Dr. Abdulbaki Güneş - Yrd. Doç. Dr. Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları. Olgun, İ. (1972). Farsça ve Türkçe atasözleri ve deyimler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1972, 153-172. Sağol, G. (1993-1996). An inter-linear translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish. introduction, text, glossary and facsimile. Part I: introduction and text, Harvard, 1993, XL - 369 s.; Part II: glossary. Harvard, 1995, XXIII - 310 s., Part III: facsimile of the MS Süleymaniye Library Hekimoğlu Ali Paşa No. 2; Section One: 1b-300b. Harvard, 1996, 229 s.; Section Two: 301a-587b. Harvard, 1996, s. 303-594. Sertkaya, O. F. (2014). Eski Uygur Türkçesinde deyimler. Eski Türkçeden Çağdaş Uygurcaya Mirsultan Osman’ın Doğumunun 85. Yılına Armağan. (içinde s. 251-169) Ed.: Aysima Mirsultan - Mihriban Tursun Aydın - Erhan Aydın. Konya: Kömen Yayınları. Şen, S. (2017). Eski Türkçenin deyim varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân tercümesi (Meşhed nüshası [293 No.] giriş-metin-dizin). 2 Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları. Tokay, Y. (2019). Tanıklarıyla Harezm-Kıpçak Türkçesinde atasözleri ve deyimler. Ankara: Grafiker Yayınları. Tokyürek, H. (2015). Altun Yaruk Sudur IV. tegzinç (karşılaştırmalı metin yayını). Kayseri: Laçin Yayınları. Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’ân tercümesi (TİEM 73 235v/3-450r/7), giriş-metin-inceleme-analitik dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı. _______ (2008). Kur’anda geçen bazı arapça deyimler ve tabirlerin ilk Türkçe Kur’an tercümelerinden TİEM 73’teki Türkçe karşılıkları üzerine. Gazi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 109-153. _______ (2012). Doğu ve batı Türkçesi Kur’ân tercümeleri sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. _______ (2018). Karahanlı Türkçesi ilk Türkçe satır-altı transkribeli Kur’ân tercümesi TİEM 73 (8 Cilt). Konya: Konya Selçuklu Belediyesi Yayınları.