On Abu Nasr al-Samani and a tazkirah about Uwaisi written in the 19th century

Yıl 2020, Sayı: 70 (Aralık), 79 - 139, 01.12.2020

Bilal Erdem Dağıstanlıoğlu

https://doi.org/10.32925/tday.2020.45

Öz

Islamization of Turks with a state identity and in large masses was
in the 10th century during the Volga Bulgars and Karakhanids. Annals
in early period are narrated from travelogue, history, geography books
such as al-Rihla, al-Kamil, Mulhaqat al-Surah, Taʾrih al-Kashgar,
Hudud al-ʿAlam in languages other than Turkish. Turkish manuscripts
about this period are generally collection of biographies and legends,
translation or copying dates of which points to considerably late times.
The manuscript written and completed in 1219 (1804 AD) is a collection
of Uwaisi biographies containing legend of Abu Nasr al-Samani (pp.
75a-83a) and Bughra Khan (pp. 83a-102b). In this study, being the
first academic publishing of the manuscript registered under Or. 8161
in British Library, on various editions of manuscript and academic
publications relating to this work are evaluated and from a historical
perspective Turks’ conversion into Islam is mentioned. Also this paper
includes transcription and translation of Abū Naṣr al-Sāmānī’s text
which is about period of Turks’ Islamization with legendary narrations
in the manuscript registered under Or. 8161 in British Library.
Additionally, grammatical analysis of text taken into consideration is
made. Throughout the manuscript Chagatai elements outweigh, and it
is seen that, elements dating back to 14th century Eastern Turkish are
preserved especially in poems. In this regard it can be said that this
manuscript, which is a translation from Persian, is an early translation
and a late copy.

Anahtar Kelimeler

Samani, Chagatai, Uwaisi, Bughra Khan

Ebu’n-nasr Sâmânî ve 19. yüzyılda yazılmış bir Uveysi tezkiresi üzerine

Öz

Türklerin Müslümanlığı kitleler hâlinde ve devlet kimliğiyle kabulleri,
10. yüzyılda Volga Bulgarları ve Karahanlılar döneminde gerçekleşmiştir.
Dine intisapta erken dönemde yaşananları er-Rıhle, el-Kâmil,
Mülhakâtü’s-Sürâh, Târîhu Kâşgar, Hudûdü’l-Âlem gibi Türkçe dışındaki
dillerde yazılmış seyahatname, tarih ve coğrafya kitaplarından öğrenmek
mümkün olmaktadır. Söz konusu dönemi anlatan Türkçe eserler,
genellikle menakıpname ve tezkire niteliğindedir. Telif veya çeviri
olan bu eserlerin istinsah tarihleri ise oldukça geç dönemi işaret etmektedir.
Bu çalışmada incelenen Uveysi tezkiresi, H 1219 (1804) yılında
istinsah edilmiş olup 75a-83a sayfaları arasında Ebu’n-Nasr Sâmânî,
83a-102b’de ise Sultan Satuk Buğra Han menkabelerini içermektedir.
British Library Or. 8161’deki Ebu’n-Nasr Sâmânî menkabesinin ilk
yayını olan bu çalışmada yazmanın muhtelif nüshaları ve bunlara dair
bilimsel yayınlar değerlendirilmiş, tarihî zeminde Türklerin İslam’a intisabı
üzerinde durulmuştur. Makalede, mezkûr dönem hakkında menkabevi
bilgi kaynağı olan, British Library Or. 8161’de mahfuz Tezkire-i
Buğra Han yazmasında yer alan Ebu’n-Nasr Sâmânî metninin çeviri
yazısı ve Türkiye Türkçesine aktarımı yapılmıştır. Ayrıca üzerinde çalışılan
bölümün dil bilgisi özellikleri ortaya koyulmuştur. Yazmanın genelinde
Çağatayca ögelerin hâkimiyeti söz konusudur ancak bilhassa
manzumelerde 14. yüzyıl Doğu Türkçesinin dil özelliklerinin de korunduğu
saptanmıştır. Bu bakımdan, Farsça bir metinden çeviri olan
yazmanın erken bir çeviri ve geç bir istinsah olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Sâmânî, Çağatayca, Uveysi, Buğra Han

Kaynakça

• Abik, D. (2014). On the word bolay ki in Anatolian Turkish texts. Discussions on Turkology - Questions and Developments of Modern Turkology Studies. Warsaw.
• A concise Uighur - English dictionary (1997). Sincaŋ Halk Neşriyatı.
• Ata, A. (2002). Harezm- Altın Ordu Türkçesi. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Atalay, B. (1999). Divanü lûgat-it-Türk tercümesi IV. 4. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Baalbaki, R. (1995). Al-Mawrid a modern Arabic- English dictionary. Beirut: 7. Edition.
• Baldick, J. (1993). Imaginary Muslims: the Uwaysi sufis of Central Asia. New York: New York University.
• Barthold, W. (1925). Kudatku bilikiŋ zikr itdigi Buğra Han kimdir. Çev. Ragıb Hulusi Bey. Türkiyat Mecmuası I, 221-226.
• Barthold, W. (1978). Alp Tegin. İslâm Ansiklopedisi - İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugati (5. bs.), 1, 386a.
• Barthold, W. (1984). İslâm medeniyeti tarihi. Çev. M. Fuad Köprülü, 6. bs. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 86.
• Berbercan, M. T. (2011). Buğra Tezkiresi’nden parçalar (transkripsiyon - dil özellikleri üzerine bazı açıklamalar - tercüme). Turkish Studies - International Periodical for the Language, Literature and History of Turkish or Turkic, 6(4), 431-455.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Europa.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2002). Modern literary Uzbek I (Cyrillic version). Muenchen: Lincom Europa.
• Bregel, Y. (2003). An historical atlas of Central Asia. Leiden: Handbook of Oriental Studies: 9.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. London: Oxford University Press.
• Çağatay, S. (1963). Türkçede ki < erki. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 1963, 245-250.
• Çağatay tilining izahlik lugiti (2002). Şincang Halk Neşriyati.
• Çanga, M. (2007). Kur’an-ı Kerim lügati- ilavelerle Mu’cemü’l Müfehres. İstanbul: Timaş Yayınları: 18.
• Dağıstanlıoğlu, B. E. (2012). Tezkire-i Buğra Han’ın Çağatayca yazılmış bir nüshası (metin-dil incelemesi- tıpkıbasım). Turkish Studies - International Periodical for the Language, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(4), 1313-1393.
• Demir, N. (2017). Satuk Buğra Han destanı. İstanbul: Ötüken Neşriyat: 1257.
• Devellioğlu, F. (1986). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• DeWeese, D. (1996). The tadhkira-i Bughra-Khan and the Uvaysi sufis of Central Asia: notes in review of imaginary Muslims. Central Asiatic Journal, XL/1, 87-127.
• Eckmann, J. (2003a). Çağatayca el kitabı. Çev. Günay Karaağaç, 1. bs. Ankara: Akçağ Yayınları: 456.
• Eckmann, J. (2003b). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerinde araştırmalar. Haz. Osman Fikri Sertkaya, 2. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 635.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud - Dîvânu lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Ankara Türk Dil Kurumu Yayınları: 1120.
• Erim, N. (2011). Tezkire-i Satuk Buğra Han [65b-89b] (giriş, dil-yazım özellikleri, transkripsiyonlu metin, dizin-sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Fazılov, E. (1965). Özbek tilining tarihiy morfologiyasi. Taşkent.
• Genç, R. (2002). Karahanlı devlet teşkilatı. Türk Tarih Kurumu Yayınları: VIII. Dizi - Sayı 20.
• Golden, P. (2002). Türk halkları tarihine giriş. Çev. Osman Karatay. Ankara: KaraM Yayınları: 1.
• Golden, P. B. (2008). The Karakhanids and early Islam. The Cambridge History of Early Inner Asia. Ed. Denis Sinor. Cambridge University Press.
• Göksu, E. (2011). Târîh-i Güzîde’ye göre Sâmânîler. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, Güz, 151-174.
• Götz, M. (1979). Verzeichnis der orientalischen handschriften in Deutschland band XIII-4 Türkische handschriften. Wiesbaden.
• Grenard, F. (1900). La légende de Satok Boghra Khan et l’histoire. Journal Asiatique, ix (xv), 5-79.
• Güner, A. (2006). Mutî‘-lillâh. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 31, 401-402.
• Hofman, H. F. (1969). Turkish literature a bio-bibliographical survey section III part I. Utrecht: The Library of The University of Utrecht.
• Hunkan, Ö. S. (2009). Satuk Buğra Han. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 36, 181-182.
• Jarring, G. (1964). An Eastern Turki-English dialect dictionary. Lund.
• Jarring, G. (1982). Literary texts from Kashghar- the original texts in facsimile edited with a preface. Lund: Pablications of the Royal Society of Letters at Lund.
• Kafesoğlu, İ. (1988). Türk millî kimliği. 5. bs. İstanbul: Boğaziçi.
• Kaya, Ö. (2007). Tezkire-i Hakîm Ata - bir Yesevî dervişinin menkabevî hayatı. Ankara: KÖKSAV Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi.
• Kibirova, Ş. ve Tsunvazo Yu. (1961). Uygursko-Russkiy slovar’. Alma Ata: Akademiya Nauk Kazakskoy SSR.
• Köprülü, M. F. (2011). Türk edebiyatı tarihi. Haz. Orhan Köprülü, 8. bs. Akçağ.
• Köprülü, M. F. (2012). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Haz. Orhan Köprülü, 12. bs. Akçağ.
• Kunos, I. (1902). Šejx Sulejman Efendi’s Čagataj-Osmanisches wörterbuch. Budapest.
• Küçük, S. (1987). Türkçe şüphe bildiren ki edatı üzerine. Türk Dili - Dil ve Edebiyat Dergisi, 426, 367-372.
• Levend, A. S. (1988). Türk edebiyatı tarihi. 3. bs. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Li, T. (2005). A history of Uighur religious conversions (5th-16th Centuries). Asia Research Institute Working Paper Series: 44.
• Li, Y. S. (1999). Türk dillerinde akrabalık adları. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Magrufova, Z. M. (1981). Özbek tilining izahli lügati I-II. Moskova: Rus Tili Näşriyät.
• Mazman, N. (2018). Hindistan’da basılmış bir Kur’an tercümesi: Mütercem ve Muhaşşa Bi’l-Lugati’t-Türkistaniyye. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 3(1), 131-153.
• Merçil, E. (1989). Alp Tegin. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2, 525-526.
• Merçil, E. (2007). Gazneliler devleti tarihi (2. bs.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Merhan, A. (2007). Özbekçede mikin ilgeci. Türk Dilleri Araştırmaları, Festschrift in Honor of A. J. E. Bodrogligeti (Kurtuluş Öztopçu, ed.), 17, 207 -214.
• Navoiy qsarlari uçun kiskaça lugat (1993). Toşkent: O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Fan Naşriyati.
• Necip, E. N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. Çev. İklil Kurban, 2. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özaydın, A. (2002). Türklerin İslâmiyeti kabulü. Türkler Ansiklopedisi, 4, 239- 262.
• Özbek tilining izohli lugati I.-II. Tom (1981). Moskva: Rus Tili Neşriyati.
• Özkan, İ. (2013). Abdülkerim Satuk Buğra Han destanı. Bengü Bitig Dursun Yıldırım Armağanı, 467-488.
• Öztürk, M. (2013). Alaaddin Ata Melik Cüveynî - Tarih-i Cihan Güşa. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Öztürk, R. (2010). Yeni Uygur Türkçesi grameri. 2. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Pavet de Courteille (1870). Dictionnaire Turk-Oriental. Paris.
• Pritsak, O. (1977). Kara-Hanlılar. İslâm Ansiklopedisi - İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugati, VI, 251-273.
• Rásonyi, L. (1988). Tarihte Türklük. 5. bs. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Sağol Yüksekkaya, G. (2011). Harezm Türkçesi. Karahanlıca Harezmce Kıpçakça dersleri (107-209). 2. bs. İstanbul: Kesit.
• Shaw, R. B. (1878). A sketch of Turki language as spoken in Eastren Turkistan I. Calcutta.
• Shaw, R. B. (1880). A sketch of Turki language as spoken in Eastren Turkistan II- Turki-English vocabulary. Calcutta.
• Steingass, F. (1884). The student’s Arabic- English dictionary. London.
• Steingass, F. (1930). A comprehensive Persian- English dictionary. 2. bs. London.
• Streck, M. (1977). Kadisiye. İslâm Ansiklopedisi - İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugati, 6, 54-57.
• Şemseddin Sami (1989). Kâmûs-ı Türkî. 3. bs. İstanbul: Çağrı.
• Şeşen, R. (1969). Eski Araplara göre Türkler. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, 15, 11-36.
• Şeşen, R. (2001). İslâm coğrafyacılarına göre Türkler ve Türk ülkeleri. 2. bs. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Tosun, N. (2012). Üveysîlik. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 42, 400- 401.
• Tömür, H. (2003). Modern Uyghur grammar (Morphology). Çev. Anne Lee. Yıldız Dil ve Edebiyat Dizisi: 3.
• Turan, O. (1939I). Satuk Buğra Han menkıbesi ve tarihi. Ülkü Mecmuası, Nisan- 1939, 142-154.
• Turan, O. (2002). Türkler ve İslamiyet. Türkler Ansiklopedisi, 4, 290-304.
• Uygur Tiliniŋ İzahliq Lugiti (1992). Şincaŋ: Milletler Neşriyati.
• Yavuz, S. S. (2005). Mi’rac. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 30, 132-135.
• Yıldız, N. (2017). Manas Destanı’nda dinî şahsiyetin efsanevi şahsiyete dönüşmesi: Ebu Nasır Samânî’den Aykoco’ya. Millî Folklor, 29(115), 119-132.
• Zal, Ü. ve Eker, Ü. (2014). Ebu Nasr Samani tezkiresi. Uygur Araştırmaları Dergisi, 2(4), 161-179.