Clause Subordination in Chagatai Text Of Tevarih-I Muluk-i Acem and Its Ottoman

Yıl 2021, Sayı: 71 (Haziran), 53 - 85, 02.06.2021

Hilal Oytun Altun

https://doi.org/10.32925/tday.2021.53

Öz

According to our current knowledge, translations made from Chagatai to Ottoman Turkish consist of two prose works and a masnavi which belong to Nevayi. One of these works Tevarih-i Muluk-i Acem, which deals with the history of Iranian ruler dynasties, was written at the end of the 15th century and translated to Ottoman Turkish in the 16th century. When the text is compared with its translation with regard to the structure of compound sentences, it can be seen that there are some differences between Chagatai and Ottoman Turkish that have not been examined before. These distinctions are particularly noteworthy in terms of clause subordination constructed according to Indo-European syntax which are found abundantly in both texts. In the Chagatai text, it can be observed that the Indo-European subordination model is used with more diverse functions and more frequently than its Ottoman translation. Sometimes subjunctors copied from Persian and the Turkic adverbial verbs are combined to subordinate the clauses to a superordinate sentence. There are no examples of such structures in the Chagatai text while various types of these hybrid forms can be found in its translation.

Anahtar Kelimeler

Ali Şir Nevâyî, Fenâyî, Tevârîh-i Mülûk-iAcem, clause subordination

Tevârîh-i Mülûk-i Acem’in Çağatayca Metni ve Osmanlıca Tercümesinde Alta Sıralama

Öz

Mevcut bilgilerimize göre Çağataycadan Osmanlıcaya yapılmış tercümeler Nevâyî’ye ait iki mensur eserle bir mesneviden ibarettir. Bu eserlerden biri olan İran hükümdarlar tarihi konulu Tevârîh-i Mülûk-i Acem 15. yüzyıl sonlarında yazılıp 16. yüzyılda Osmanlıcaya tercüme edilmiştir. İki metin, birleşik cümlelerin yapısı bakımından karşılaştırıldığında Çağatayca ile Osmanlıca arasında daha önce irdelenmemiş bazı farklar tespit edilebilmektedir. Bu farklar, iki metinde de yoğun
olarak bulunan Hint-Avrupa söz dizimi kurallarına göre alta sıralanmış cümlelerde bilhassa dikkat çekicidir. Çağatayca metinde Hint-Avrupa modeli alta sıralamanın Osmanlıca tercümeye oranla daha çeşitli işlevlerle ve daha sık kullanıldığı görülmektedir. Bazen Türkçenin zarf-fiil grupları ile Farsçanın bitimli cümleleri alta sıralamaya yarayan cümle bağlayıcıları bir arada kullanılmaktadır. Çağatayca metinde bu gibi melez yapıların örneğine rastlanmamaktadır, ancak Osmanlıca tercümede bu kullanımların farklı tipleri mevcuttur.

Anahtar Kelimeler

Ali Şir Nevâyî, Fenâyî, Tevârîh-i Mülûk-i Acem, alta sıralama

Kaynakça

• Aarts, B. (2006). Subordination. In Encyclopedia of Language & Linguistics vol. 12, pp. 248–254.
• Abdurahmanov, G. (1958). Kuşma gap sintaksisi asåsları. Taşkent: Uzbekiston Fanlar Akademiyası.
• Abik, A. D. (1993). ‘Alî Şîr Nevâyî’nin risaleleri, Târîh-i Enbiyâ ve Hükemâ, Târîh-i Mülûk-i ‘Acem, Münşe‘ât, metin, gramatikal indeks, sözlük. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akalın, Ş. H. (1995). Eski Anadolu Türkçesinde cümle başı edatlarıyla kurulmuş cümleler. Türk Dili, 518, 156-163.
• Akalın, Ş. H. (2004). Eski Anadolu Türkçesinde ki’si düşmüş cümleler üzerine.
• Zeynep Korkmaz Armağanı içinde s. 51-60. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Altun, H. O. (2020). Tercüme-i Tevârîh-i Mülûk, Nevâyî’nin Fars hükümdarları tarihi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Coşkun, H. (2019). Türkçe çekimsiz tümleç yan cümlelerinde olgusallığın kapsamı. Türkiyat Mecmuası Journal of Turkology, 29(1), 1-25.
• Csato, E. and Johanson, L. (1992-93). On gerundial syntax in Turkic. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 46(2/3), 133-141.
• Csato, E. (2010). Two types of complement clauses in Turkish. In Turcology in Mainz / Turkologie in Mainz (eds. J. Rentzsch, H. Boeschoten), pp. 107-122. Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.
• Dixon, R. M. W. (2009). The semantics of clause linking in a typological perspective. In The semantics of clause linking. A crosslinguistic typology (eds. R. M. W. Dixon, A. Y. Aikhenvald), pp. 1-55. Oxford.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca yardımcı cümleler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 1959, 28-58.
• Eckmann, J. (1966). Chagatay manual. Bloomington: Indiana University.
• Eker, Ü. (2019). Çağatay Türkçesi metinlerinde “-DI + şahıs eki + ėrse” yapısı ve işlevleri. Kilitbahir, (15), 37-80 . DOI: 10.5281/zenodo.3445497.
• Erguvanlı, E. (1980-1981). A case of syntactic change: ki construction in Turkish. Boğaziçi Üniversitesi Dergisi: Hümaniter Bilimler, 1-9, 111-140.
• Esir, H. A. (2014). Bursalı Lâmiî Çelebi’nin Ferhâd u Şîrîn’inin Ali Şîr Nevaî’nin Ferhâd u Şîrîn’i ile mukayesesi. TUDED, 50 (50), 39-64.
• Gülsevin, G. (2001). Türkiye Türkçesinde birleşik zarf-fiiller. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (2), 125-143.
• Johanson, L. (1991). Some remarks on Turkic ‘hypotaxis’. Linguistische Beiträge zur Gesamtturkologie, s. 210-224, Budapeşte. [Ural-Altaische Jahrbucher, 47, (1975), 104-118’den tıpkıbasım.]
• Johanson, L. (1995). On Turkic converb clauses. In Converbs in cross-linguistic perspective. Structure and meaning of adverbial verb forms–adverbial participles, gerunds (eds. M. Haspelmath, E. König), pp. 313-347. Berlin & New York: Mouton deGruyter.
• Johanson, L. (2013a). Structural factors in Turkic language contacts. (çev. Vanessa Karam). Routledge.
• Johanson, L. (2013b). Selection of subjunctors in Turkic non-finite complement clauses. Bilig, 67, 73-90.
• Kaçalin, M. (2011). Niyâzî. Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karabulut, F. (2009). Köktürkçenin sıfat-fiilli yapı tipolojisi. Bilig, 48, 91-118.
• Karahan, L. (1992). Görülen geçmiş zaman eki “-di/-di”nin tarz ve bağlama fonksiyonuna dair. Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr. Muharrem Ergin’e Armağan, XXVIII/1-2, 335-341.
• Karahan, L. (2000). Yapı bakımından cümle sınıflandırmaları üzerine. Türk Dili, 2000/II (583), 16-23.
• Mansuroğlu, M. (1955). Türkçede cümle çeşitleri ve bağlayıcıları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 1955, 59-71.
• Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G. ve Svartvik, J. (1985). A comprehensive grammar of the English language. Londra: Longman Publishing Group.
• Şenlik, A. Ş. (2006). Zur Satzverknüpfung im Altosmanischen unter besonderer Berücksichtigung der interpropositionalen Kausalität. Inauguraldissertation zur Erlangung des Akademischen Grades eines Dr. phil. Mainz: Philosophie und Philologie der Johannes Gutenberg-Universität.
• Şenlik, A. Ş. (2011). Osmanlı Türkçesindeki cümle bağlaçlarının tasnifine dair bazı öneriler. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 45, 251-268.
• Şenlik, A. Ş. (2016). Türkiye Türkçesinde cümle bağlacı olarak kullanılan “ve” ve “da” hakkında bazı mülahazalar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 54, 111-127.
• Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe. Türk dünyası el kitabı içinde Cilt II, s. 69-119. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Tekin, T. (1998). Orhon yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul.
• Türk, V. (2010). Lehçeler arası ilişkiler ve Oğuz Türkçesinde bir Nevâî eseri. Türklük Bilimi Araştırmaları, 28, 395-408.
• Türk, V. (2018). Ali Şir Nevâyî Tārih-i Enbiyā ve Hükemā (metin-aktarma-dizin-tıpkıbasım). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Türk, V. (2019). Ali Şir Nevâyî Tevārîh-i Mülûk-i ‘Acem. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Windfuhr, G. and Perry, J. R. (2010) Persian and Tajik. In The Iranian languages (ed. G. Windfuhr Ed.), pp. 416–544. London and New York: Routledge.