Garib-Nâme’de Cinaslar

Yıl 2021, Sayı: 71 (Haziran), 165 - 192, 02.06.2021

Vugar Sultanzade

https://doi.org/10.32925/tday.2021.58

Öz

Makalede Eski Anadolu Türkçesinin hacimli eserlerinden olan Garib-nâme’de (XIV. yy.), yazarı Âşık Paşa’nın en çok başvurduğu söz sanatlarından cinaslar incelemeye tabi tutulmuştur. Belagat kitaplarında cinaslar tam ve tam olmayan üzere iki genel türe ayrılmaktadır. Bu araştırmada Garib-nâme’den sadece tam cinaslar derlenmiştir. Kelimelerin miktarına göre cinaslar basit ve mürekkeb olarak ikiye ayrılır. Bunların alt türleri belagat kitaplarındakilerden biraz farklı şekilde belirlenmiştir. Basit cinaslar kelime türleri açısından mümâsil ve müstevfâ değil, isim cinasları, fiil cinasları ve karışık cinaslar olarak üç kategoriye ayrılmış; ayrıca, unsurlar arasında sesteşlik ve çok anlamlılığın kelime yapısında tezahürünü temel alan ölçüte göre sınıflandırılmıştır. Mürekkeb cinaslar müteşabih, mefruk ve merfû olarak değil, unsurlarının arasında ortak kelimelerin iştirakine göre üç alt türe ayrılmıştır. Yazı ve ses uygunluğu ölçütüne dayanan başka bir sınıflandırmada unsurlarının telaffuzu ve yazılışı aynı olan cinaslar, unsurlarının yazı veya ses biçiminde belli farklar olan cinaslar üç grupta değerlendirilmiştir. Garib-nâme’de cinaslar oldukça çoktur. Makalede onların her türüne ve alt türüne en az dört olmak üzere bol örnek verilmiştir. Söz konusu cinasların geçtiği mısraların anlamı açıklanmış ve özellikle, önceleri redif olarak değerlendirilenlerin durumu netleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, klasik öncesi Türk edebiyatı, Âşık Paşa, Garib-nâme, cinas, sesteşlik

Antanaclasis in Garıb-Name

Öz

The paper deals with the antanaclasis in one of the most voluminous sources of Old Turkish, Ashik Pasha’s Garib-name (XIVth c.), that includes many antanaclasis occurences. Due to the number of the words, the antanaclasis cases are divided into simple and complex categories with their sub-groups. The classification of simple antanaclasis into the noun, verb and mixed groups is based on the parts of speech. Other subcategories of simple antanaclasis are identified according to the
manifestation of homonymy or polysemy in the shapes of the elements. The complex antanaclasis classification into three subcategories is based on the “common word” inclusion criterion. One more classification of antanaclasis is based on the shape of its parts: (i) both pronounciation and spelling of the consisting elements of
antanaclasis are the same, (ii) there are some differences in the sound or (iii) spelling patterns. The cases of antanaclasis in Garib-name are so many that the paper
presents plenty examples of them, at least four examples for each of the groups and sub-groups.The meaning of the lines containing antanaclasis are explained. Especially, the cases of antanaclasis earlier considered as redifs were subjected to reanalysis and their meanings are clarified.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish, pre-classic Turkish literature, Ashik Pasha, Garib-name, antanaclasis, homonymy

Kaynakça

• Bilgegil, M. K. (1989). Edebiyat bilgi ve teorileri (belâgât). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Dilçin, C. (2005). Örneklerle Türk şiir bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Doerfer, G. (1985). Zum Vokalismus nichterster Silben in altosmanischen Originaltexten. Stuttgart: Franz Steiner Verlag Wiesbaden GMBH.
• Eliaçık, M. (2013). Bazı belagat kitaplarında tecnîs hakkında bir araştırma. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2/4, 75-86.
• Ercilasun, A. B. (2011). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ.
• Kurnaz, C. (2002). Eski Türk edebiyatı. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Külekçi, N. (2011). Açıklamalar ve örneklerle edebî sanatlar. Ankara: Akçağ.
• Meydanoğlu, A. (2019). Arap dili ve belâgatında cinâs sanatı. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 1, 155-167.
• Orak, K. Y. (2013). Belagat geleneğimiz ve Belâgat-i Lisân-i Osmânî. İstanbul: Kitabevi.
• Pala, İ. (1999). Ansiklopedik divân şiiri sözlüğü. İstanbul: Ötüken.
• Saraç, Y. (2007). Klâsik edebiyat bilgisi. Belâgat. İstanbul: 3 F.
• Selçuk, B. vd. (2015). Söz ve sihir arasında edebî sanatlar. İstanbul: Gökkubbe.
• Yavuz, K. (haz.) (2000a). Âşık Paşa. Garib-nâme (tıpkıbasım, karşılaştırmalı metin ve aktarma). I. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yavuz, K. (2000b) (Haz.). Âşık Paşa. Garib-nâme (tıpkıbasım, karşılaştırmalı metin ve aktarma). II. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu.