Çağdaş Türk yazı dillerinde art zamanlı söz başı ünlü düşmesi üzerine

Yıl 2022, Sayı: 73 (Haziran), 85 - 107, 01.06.2022

Musa Salan , Osman Kabadayı

Öz

Söz başı ünlü düşmesi sıklıkla karşılaşılan bir ses olgusu olmadığından gerek yurt içi gerekse de yurt dışı Türkoloji’de kapsamlı bir şekilde ele alınan bir konu olmaktan çoğunlukla uzak kalmıştır. Bu konuya tarihî ve çağdaş Türk yazı dilleri kapsamında eğilen ve konuyla ilgili hatırı sayılır örneği dikkatlere sunan ilk önemli çalışma 2003 yılında Vahit Türk tarafından kaleme alınmıştır. Ne var ki o döneme kadarki söz başı ünlü düşmesi konusuyla ilgili literatürün söz konusu çalışmaya yeterince aksettirilemediği düşünüldüğü için bu konuyla ilgili bir çalışma yapma gerekliliği hissedilmiştir. Bu makalede söz başı ünlü düşmesiyle ilgili genel görüşler bir araya getirilerek konunun çağdaş Türk yazı dillerindeki örnekleri gözler önüne serilmeye çalışılmıştır. Ardından bu ses olgusuyla ilgili çeşitli gözlem ve tespitler ortaya konulmuştur. Bu makalenin Türk’ün (2003) çalışmasını tamamlaması ve söz başı ünlü düşmesi meselesiyle ilgili alanında bir boşluğu doldurması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Söz başı ünlü düşmesi, ünlü düşmesi, ön ses düşmesi

Kaynakça

• Ahundov, A. (1973). Azerbaycan dilinin tarihi fonetikası. Bakü: ADU.
• Atay, A. (1998). Nogay Türkçesi grameri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Balaqaev, M., İsqaqov, Keŋesbaev, S., Musabaev Ğ. ve Sauranbaev, N. (1954). Qazirgi Qazaq tili (Leksika, fonetika, grammatika). Almatı: Qazaq SSR Ğılım Akademijasınıŋ Baspası.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin grameri. İstanbul: Baha.
• Benzing, J. (1959). Das Kumükische. J. Deny vd. Philologiae Turcicae Fundamenta 1 içinde (391-406). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Böhtlingk, O. (1851). Über die Sprache der Jakuten: Theil 1, Einleitung. Jakutischer Text. Jakutische Grammatik. St. Petersburg: Kaiserliche Akademie der Wissenschaften.
• Budagov, L. (1869). Sravnitel'nıy slovar' Turetsko-Tatarskih nareçiy, t. 1. St. Petersburg: Tipgrafiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Bussmann, H. (2006). Routledge Dictionary of Language and Linguistics. London and New York: Routledge.
• Caferoğlu, A. (1964). Anadolu ve Rumeli ağızları ünlü değişmeleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 12, 1-33.
• Caparov, Ş. ve Sıdıkova, T. (2013). Azırkı Kırgız tilinin fonetikası (okuu kitebi). Bişkek: MTMİ.
• Ceylan, E. (1997). Çuvaşça çok zamanlı ses bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Deny, J., (1995). Türk dili gramerinin temel kuralları (Türkiye Türkçesi) (Çev. Oytun Şahin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eckmann, J. (1950). Anadolu Karamanlı ağızlarına ait araştırmalar: Phonetica. I. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 8, 165-200.
• Egorov, V. G. (1964). Etimologiçeskiy slovar' Çuvaşskogo yazıka. Çeboksarı: Çuvaşskoye Knijnoye İzdatel'stvo.
• Eker, S. (1998). Kıpçak grubu Türk dillerinin karşılaştırmalı ses bilgisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Ergönenç, D. (2019). Nogay Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ESTY: Blagova, G. F., Levitskaya, L. S., Dıbo, A. V., Nasilov, D. M. ve Potseluyevskiy, E.A. (2003). Etimologiçeskij slovar’ Tyurskih yazıkov Obşçetyurskiye i mejtyurskiye leksiçeskiye osnovıy na bukvıy “L”, “M”, “N”, “P”, “S”. Moskova: Vostoçnaya Literatura RAN.
• Fedotov, M. R. (1996). Etimologiçeskiy slovar' Çuvaşskogo yazıka. Çeboksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıh Nauk.
• Gülensoy, T. (1987), Rumeli Ağızlarının Ses Bilgisi Üzerine Bir Deneme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 32, 87-147.
• Gürsoy Naskali, E. (1997). Türk dünyası gramer terimleri kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hatiboğlu, V. (1978). Dilbilgisi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• HRS: Subrakova, O. V. (2006). Hakassko-Russkiy slovar'. Novosibirsk: Nauka.
• Karaağaç, G. (2010). Türkçenin ses bilgisi. İstanbul: Kesit.
• Karaağaç, G. (2018). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karaca, V. İ. (2012). Türkiye Türkçesindeki alıntı sözcüklerde görülen ses olayları üzerine bir inceleme. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(4), 2059-2090.
• KBalk.TS: Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KBSN: Gyula, N. (2018). Kumuk ve Balkar söz notları (Çev. Hüseyin Namık Orkun). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Koç, K. ve Doğan, O. (2004). Kazak Türkçesi grameri. Ankara: Gazi.
• Korkmaz, Z. (2017). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KRPS: Baskakov, N. A., Zayonçkovskiy, A. ve Şapşal, S. M. (1974). Karaimsko-Russko-Pol'skiy slovar'. Moskova: İzdatel'stvo Russkiy Yazık.
• KTTTS: Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ.
• Kum.TS: Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kzk.TS: Oraltay, H., Yüce, N. ve Pınar, S. (1984). Kazak Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Levitskaya, L. S. (2014). İstoriçeskaya fonetika Çuvaşskogo yazıka. Çeboksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıh Nauk.
• Malmkjær, K. (Ed.). (2009). The Routledge linguistics encyclopedia. London and New York: Routledge.
• Menges, K. (1959). Die aralo-kaspische Gruppe. J. Deny vd. Philologiae Turcicae Fundamenta 1 içinde (434-488). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Mırzabekov, S. (1993). Qazaq tiliniŋ fonetikası. Almatı: Qazaq universiteti.
• Mirtociev, M. M. (2013). O'zbek tili fonetikasi. Taşkent: O'zbekistan Respublikasi Fanlar Akademiyasi “Fan” Nashriyoti.
• Musayev, K. M. (1964). Grammatika Karaimskogo yazıka: fonetika i morfologiya. Moskova: İzdatel'stvo Nauka.
• OSTN: Radlov, V. V. (1898-1911). Opıt slovarya Tyurskih nareçiy I-IV. San Petersburg: İmperatorskaya Akademiya Nauk.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi (Tatar, Kazak ve Kırgız lehçeleri karşılaştırmalı grameri). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özkan, N. (1996). Gagavuz Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Pekacar, Ç. (2007). Kumuk Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.). Türk lehçeleri grameri içinde (939-1008). Ankara: Akçağ.
• Pokrovskaya, L. A. (1964). Grammatika Gagauzskogo yazıka: fonetika i morfologiya. Moskova: İzdatel'stvo Nauka.
• Pritsak, O. (1959a). Das Karatschaische und Balkarische. J. Deny vd. Philologiae Turcicae Fundamenta 1 içinde (340-368). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Pritsak, O. (1959b). Das Altaitürkische. J. Deny vd. Philologiae Turcicae Fundamenta 1 içinde (568-598). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Pritsak, O. (1959c). Das Abakan- und Čulımtürkische und das Schorische. J. Deny vd. Philologiae Turcicae Fundamenta 1 içinde (598-640). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Radloff, W. (1882). Vergleichende Grammatik der nördlichen Türksprachen: Phonetik der nördlichen Türksprachen. Weigel's Verlag: Leipzig.
• Räsänen, M. (1949). Materialien zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen. Studia Orientalia: Helsinki.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Selvi, C. (2020). Türkiye Türkçesinde ses düşmeleri. Ankara: Sonçağ Akademi.
• Şçerbak, A. M. (1970). Sravnitel'naya fonetika Tyurkskikh yazıkov. Leningrad: İzdatel'stvo Nauka.
• Tenişev, E. R., Levitskaya, L. S., Pokrovskaya, L. A., Yuldaşev, A. A., Gacieyva, N. Z., Musayev, K. M. ve Kovşova, A. A. (1984). Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika Tyurkskih yazıkov - fonetika. Moskova: İzdatel'tsvo Nauka.
• Trask, R. L. (2004). A dictionary of phonetics and phonology. London and New York: Routledge.
• TTAS: SSSR Fenner Akademiyasĭ Kazan Filialı Galimcan İbrahimov İsĭmĭndegĭ Tĭl, Edebiyat hem Tarih İnstitutı (1977-1979-1981). Tatar tĭlĭnĭng aŋlatmalı süzlĭgĭ öç tomda. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. Türk, V. (2003). Türkçede ön seste ünlü düşmesi (aphaeresis-aphesis) örnekleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 44, 223-233.
• Uraksin, Z. G. (1996). Başkirsko-Russkiy slovar'. Moskova: İzdatel'stvo “Digora”, “Russkiy yazık”.
• Usmanova, Sh. (2016). Altay dillerinde takı adlarının gelişimi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 13(3), 85-91.
• Vardar, B., Güz, N., Öztokat, E., Rifat, M., Senemoğlu, O. ve Sözer, E. (1980). Dilbilim ve dilbilgisi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yalçın, S. K. (2013). Çağdaş Türk lehçelerinde ünlüler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yazıcı Ersoy, H. (2017). Türkçede ses düşmesi/hece kaynaşması problemi: Başkurt Türkçesi Örneği. Dil Araştırmaları, 20, 35-48.