İslam Türkay’ın şiirlerinde kalıplaşmış dil ögeleri

Yıl 2022, Sayı: 73 (Haziran), 109 - 149, 01.06.2022

Dicle Teberoğlu

Öz

Dil sosyal bir varlık olarak yaratılan insanoğlunun toplum içindeki en temel ihtiyaçlarından biri olan, onun kendisini ifade edebilmesini ve anlaşılabilmesini sağlayan en önemli araçtır. Dili kendi gündelik ihtiyaçlarını karşılamanın, iletişim kurmanın dışında bilim, kültür, sanat ve edebiyat alanlarında da ustaca kullananlar, meydana getirdikleri eserlerle yüzyıllar boyunca adlarından söz ettirirler. Kalıplaşmış dil ögeleri de bir dilin bilim, kültür, sanat ve edebiyat alanlarında etkili kullanımında önemli rol oynar.
Kalıplaşmış dil ögeleri deyimler, vecizeler, atasözleri, ikilemeler, dualar (alkışlar), beddualar (kargışlar), hadisler, Kur’an ayetleri vd. oluşur. Bir dilin söz varlığı ve farklı kullanım alanları içinde yer alan bu kalıplaşmış dil ögeleri âdeta birer kültürel bellek kodlayıcısı olarak karşımıza çıkarlar. Kültürel kodların ediniminde ve gelecek kuşaklara aktarımında kalıplaşmış dil ögeleri önemli bir role sahiptirler.
İslam Türkay, Türk diline, edebiyatına, tarihine, kültürüne ait değerleri, Türk dilinin söz varlığını, inceliklerini, mazmunlar dünyasını, çok iyi bilen ve bunları büyük ölçüde eserlerine taşıyan bir şairdir. Bu sebeple de İslam Türkay’ın eserlerinde dile ve kültüre ait kodların temsilcisi ve taşıyıcısı niteliğinde pek çok kalıplaşmış dil ögesine yer verilmiştir.
Bu makalede önce kalıplaşmış dil ögeleri hakkında ana çizgileriyle bilgi verilmiş, sonra da İslam Türkay’ın şiirlerinde geçen kalıplaşmış dil ögeleri ele alınıp incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

dil ve kültür, kalıplaşmış dil ögeleri, Azerbaycan Türkçesi., İslam Türkay

Kaynakça

• Acaroğlu, M. T. (1992). Dünya atasözleri. İstanbul: Kaya.
• Adilov, M. (2021). Kazakça atasözü ve deyimlerde eskicil (aktif olmayan) unsurlar. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ağakay, M. A. (1953). İkizlemeler üzerine. Türk Dili, 17, 268-271.
• Ağakay, M. A. (1954). Türkçede kelime koşmaları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 2, 97-104.
• Akalın, L. S. (1990). Türk dilek sözlerinden alkışlar ve kargışlar. Ankara: Halk Kültürünü Araştırma Dairesi.
• Akın, C. (2015). Dede Korkut’ta yer alan atasözlerinde metaforların işleyişi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 15(2), 105-109.
• Aksan, D. (1990). Türkçenin gücü. Ankara: Bilgi.
• Aksan, D. (1996). Türkçenin söz varlığı. Ankara: Engin.
• Aksan, D. (1998). Anlam bilim anlam bilim konuları ve Türkçenin anlam bilimi. Ankara: Bilgi.
• Aksan, D. (2002). Ana dilimizin söz denizinde. Ankara: Bilgi.
• Aksan, D. (2003). En eski Türkçe’nin izlerinde Orhun ve Yenisey Yazıtları üzerinde sözcükbilim, anlambilim ve biçimbilim incelemelerinin aydınlattığı gerçekler. İstanbul: Multilangual.
• Aksan, D. (2009). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aksoy, Ö. A. (1984). Atasözleri ve deyimler sözlüğü (II. deyimler sözlüğü). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aksoy, Ö. A. vd. (1996). Bölge ağızlarında atasözleri ve deyimler I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aksoy, Ö. A. (2018). Atasözleri ve deyimler sözlüğü (I. atasözleri sözlüğü). Ankara: İnkılap.
• Alkan İspirli, S. (2019). Vecize edebiyatı ve Mehmed Receb‟in Emsâl-i Hakîkat isimli eseri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(1), 230-261.
• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü I-II. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı.
• Alyılmaz, C. (1994). Orhun Yazıtları’nın söz dizimi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Alyılmaz, C. (1995). Uygur atasözleri ve deyimlerinden seçmeler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Alyılmaz, C. (2003). Türkçede fiil deyimleri ve öğretimi üzerine. Türk Dili, 620, 148-156.
• Alyılmaz, C. (2003). Türk Tengri dini edebî çevresi (Orhun Türkçesi dönemi). Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, 4, 1-24.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Alyılmaz, K. (2001). Kırgız atasözlerinden seçmeler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 17, 145.
• Alyılmaz, S. (2003). Borçalılı bilim adamı, eğitimci, şair Valeh Hacılar hayatı-sanatı-eserleri. Ankara: Devran.
• Alyılmaz, S. (2011). Risâle-i mûze-dûzluk (inceleme-metin-dizin). Ankara: Elik.
• Alyılmaz, S. (2013). Türkçe Sözlük’te yer alan argo nitelikli kavram işaretleri. Ü. Gürsoy vd. (Ed.), Leylâ Karahan Armağanı içinde (165-192). Ankara: Akçağ.
• Alyılmaz, S. (2017). Türkçede nesne tekrarlı fiiller. İstanbul: Kesit.
• Alyılmaz, S. (2018). Türkçede birden fazla anlam ögesiyle (sentaktik yolla) kavramların işaretlenmesi. Çukurova Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1, 12.
• Aydın, E. (1997). Orhon yazıtlarında hendiadyoinler. Türk Dili, 544, 417-421.
• Bezirci, A. (1991). Deyimlerimiz üstüne. Çağdaş Türk Dili, 35, 1069-1102.
• Birtek, F. (1944). En eski Türk savları. Ankara: Alâeddin Kıral.
• Buran, A.ve Alkaya, E. (2017). Çağdaş Türk lehçeleri. Ankara: Akçağ.
• Buran, A. vd. (2017). Çağdaş Türk yazı dilleri I. günaybatı-Oğuz grubu. Ankara: Akçağ.
• Çağatay, S. (1978). Uygurcada hendiadyoinler. Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, içinde (29-66). Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları.
• Çamlıbel, F. N. (1995). Han duvarları. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı.
• Çoban, İ. (2017). İslam Türkay’ın “Türk oğlu Türkem men” başlıklı şiirinin Orhun yazıtları ile metinlerarasılık bağlamında incelenmesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 6(4), 2232-2255.
• Çobanoğlu, Ö. (2020). Tarihte ve günümüzde Türk boylarının ortak atasözleri sözlüğü. Ankara: Akçağ.
• Çotuksöken, Y. (1988). Atasözlerimiz. İstanbul: Varlık.
• Demir, T. (2006). Türkçe dilbilgisi. Ankara: Kurmay.
• Doğru, F. (2020). Kuanşi İm Pusar’da kavramların işaretlenmesi. BUGU Dil ve Eğitim Dergisi, 1(1), 20-48.
• Durgut, H. (2004). Türkiye Türkçesinde ikilemelerde kalan arkaik kelimeler. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 1, 805-814.
• Ehmedli, İ. (1981). Bir gün geler. Bakü.
• Ehmedli, İ. (1985). Her şeyi tezeden başlayam gerek. Bakü.
• Ehmedov, T. (1995). Azerbaycan yazıcıları ensiklopedik me’lumat kitabı. Bakü.
• Ekici, M. vd. (2020). Anonim halk edebiyatı. M. Öcal Oğuz (Ed. ), Türk halk edebiyatı el kitabı içinde (133-238). Ankara: Grafiker.
• Emirşah, İ. (2020). Irk Bitig’de kavramların işaretlenmesi. I. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Sempozyumu içinde (75-102), Bursa: Teke Akademi.
• Er, O. (2016). Bitlis Eren Üniversitesi takvimlerine kültürel değerler açısından bir bakış. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 56, 1425-1440.
• Ercilasun, A. B. (2018). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eren, H. (1949). İkiz kelimelerin tarihi hakkında. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, 2, 283-286.
• Ergin, Muharrem, (1993). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak.
• Erşahin, İ. (2011). Halk kültürü ve edebiyatı sözlüğü. İstanbul: Ötüken.
• Eyüboğlu, E. K. (1975). On üçüncü yüzyıldan günümüze kadar şiirde ve halk dilinde atasözleri ve deyimler II: deyimler (tâbirler). İstanbul: Doğan Kardeş.
• Ferzeliyev, T. vd. (1996). Türk dilinde dualar beddualar yeminler. Yay. haz. C. Alyılmaz, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Gemalmaz, E. (1982). Standart Türkiye Türkçesi (STT)’nin formanlarının enformatif değerleri ve bu değerlerin ihtiyaç hâlinde bu dilin gelişimine muhtemel etkileri. Erzurum: Özel Yayın.
• Gemalmaz, E. (1995). Türkçe’nin morfo-sentaktik yapısının fonolojisine etkileri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 3, 1-7.
• Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin derin yapısı. Ed. C. Alyılmaz ve O. Mert, Ankara: Belen.
• Gökdayı, H. (2008). Türkçede kalıp sözler. Bilig Dergisi, 44, 89-110.
• Gökdayı, H. (2019). Türkiye Türkçesinde kalıp sözler, bu sözleri içeren biz sözlük ihtiyacı ve hazırlama yöntemi. Türük Dergisi, 7, 18-35.
• Gözler, H. F. (1991). Türkçe deyimler Türkçe ve edebiyat terimleri sözlüğü. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Güner Dilek, F. (2004). Altay Türkçesinde ikilemeler. Bilig, 28, 83-100.
• Gürsoy Naskali, E. (haz.). (1997). Türk dünyası gramer terimleri kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hasan, H. (1997). Makedonya ve Kosova Türklerince kullanılan atasözleri ve deyimler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hatiboğlu, V. (1971). İkileme. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türk dilinde ikileme. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hatiboğlu, V. (1982). Dilbilgisi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• İsmail, Z. ve Gümüş, M. (1995). Kazak atasözleri. Ankara: Engin.
• Kaplan, M. (2008). Kültür ve dil. İstanbul: Dergâh.
• Karaağaç, G. (2018). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karabeyoğlu, A. R. (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te savlar ve kültürel kavramlaştırma. İstanbul: Kesit.
• Kargı Ölmez, Z. (1997). Kutadgu Bilig’de ikilemeler. Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 19-40.
• Kaya, D. (1997). Dualar ve beddualar. Türklük Bilimi Araştırmaları, 4, 99-121.
• Korkmaz, Z. (2007). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kürenov, S. ve Gümüş, M. (1995). Türkmen atasözleri ve bilmeceleri. Ankara: Engin.
• Mert, O. (2008). Orhun Yazıtları’nda kullanılan işaretsiz (/.Ø./) görev ögeleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 38, 1-20.
• Musaoğlu, M. ve Gümüş, M. (1995). Azerbaycan atasözleri. Ankara: Engin.
• Özçelik, S. (2016). Dede Korkut Dresden Nüshası. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özdemir, D. (2020). Ötüken Uygur Kağanlığı Dönemi Yazıtlarından Tes, Tariat ve Şine Us Yazıtları’nda kavramların işaretlenmesi. I. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Sempozyumu, 103-124, Bursa: Teke Akademi.
• Özeren, M. (2019). Kırgız Türkçesi ağızlarında ikilemeler. Ankara: Akçağ.
• Öztopçu, K. (1992). Uygur atasözleri ve deyimleri. İstanbul: Doğu Türkistan Vakfı.
• Sarı, C. (2021). Türkiye Türkçesi ağızlarında kalıplaşmış dil birimleri. Muğla: Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Sev, İ. G. (2004). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te ikilemeler. Türk Dili, 634, 497-510.
• Sevinçli, V. (2015). Türk kültüründe alkış / kargış ve Adilcevaz örneği. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 52, 97-125.
• Silahdaroğlu, F. (1997). Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten derlemeler ve uyarlamalar. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Şahabeddin, C. (1927). Vecize edebiyatı. Servet-i Fünun, 61, 1600/126, 338-339.
• Şen, N. (2019). Dîvânu Lugâti’t-türk’te yer alan atasözlerindeki değerler. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 12(1), 35-56.
• Tavkul, U. (2001). Karaçay-Malkar atasözleri. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Taymas, A. B. (1988). Kazan Türkçesinde atasözleri ve deyimler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, Ş. (2001). İl kelimesi ve iştikaklarının hikayesi, iştikakçının köşesi, Türk dilinde kelimelerin ve eklerin hayatı üzerine denemeler. İstanbul: Simurg.
• Tekin, T. (1957). Köktürk Yazıtlarındaki deyimler üzerine I-II. Türk Dili, 6, 372-374 ve 423-426.
• Tekin, T. (2018). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. Ankara: Bilgesu.
• Tuna, O. N. (1949). Türkçede tekrarlar. İÜEF Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 3(4), 429-447.
• Tuna, O. N. (1982-1983). Türkçenin sayıca eş heceli ikilemelerinde sıralama kuralları ve tabiî bir ünsüz dizisi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 163-228.
• Türkay, İ. (1986). Arxada hesret var. Bakü.
• Türkay, İ. (1991). Eşgim menim dar ağacım. Bakü.
• Türkçe Sözlük (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ülküsal, M. (1970). Dobruca’daki Kırım Türklerinde atasözleri ve deyimler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üstünova, K. (2002). Dil Yazıları. Ankara: Akçağ.
• Yanar, A. (1997). Hayvan Motifli atasözleri ve deyimlerimiz. Erdemli.
• Yoldaşev, İ. vd. (1998). Uzbek ve Türk mekalleri ve ibareleri (Özbek-Türk ata sözleri ve deyimleri sözlüğü). Taşkent: Engin.