Kazakça Ağızlar Sözlüğü’nde kayıtlı bazı eskicil sözcükler üzerine

Yıl 2022, Sayı: 73 (Haziran), 151 - 190, 01.06.2022

Sherubay Kurmanbaiuly Marlen Adilov , Zhumagali İbragimov

Öz

Bu çalışmanın konusunu, Kazak Tiliniñ Aymaktık Sözdigi’nde [Kazak Dilinin Bölge Ağızları Sözlüğü] geçen bazı eski kelimelerin tespiti teşkil etmektedir. Tespit edilen eski kelimeler, eski Türkçe eserleri ve yaşayan Türk lehçeleri dil malzemeleriyle karşılaştırıldı. Burada “en eski” sıfatı ile Türk dilinin Orta Asya’da henüz siyasî ve kültürel bölünmelere maruz kalmadığı, nisbeten tek kol hâlinde gelişimini sürdürdüğü, VII ve XI. yüzyıllar arasındaki birbirini izleyen Köktürk, Uygur ve Karahanlı dönemleri kastedilmiştir. Çünkü Türk dilinin yukarıda sözünü ettiğimiz dönemleri, ünlü Türkologlar tarafından “eski Türkçe” terimi ile de karşılanmıştır.
Bu çalışmada bugün Kazakça yazı dilinde kullanılmayıp halk ağzında yaşayan kelimelerin eski Türkçe ile ilgisini bulmaya çalıştık. Amaç Kazakistan’da halk ağzından yapılan derlemelerle oluşturulan Kazakça diyalektoloji sözlüğünde geçen VII ve XI. yüzyıla ait kelimeleri ortaya koyarak bugünkü Kazakça ile dil bağını kurmaktır. Amaç bu kelimelerin XI. yüzyıla kadar yazılmış metinlerde geçip geçmediğini göstermektir. Ele alınan her kelime için VII ve XI. yüzyıla ait metinlerden birkaç örnek vererek bu kelimelerin Eski Türkçe Dönemi eserlerinde geçtiği yeri göstermekle yetindik. Çağdaş Türk lehçelerinden verilen örneklerde ise sözlüklerde geçen sayfaları gösterdik. Özellikle eski kelimenin Kazakistan’ın hangi bölgesinde korunduğu ve onun oradaki kullanım özelliği, kelimenin tarihî veya hangi komşu Türk lehçelerinden alındığı ya da eski Türkçe mirası olabileceği ile ilgili görüşler ortaya konuldu.

Anahtar Kelimeler

Kazakça ağızlar, Kazak edebî dili, eskicil sözcükler, eski Türkçe, çağdaş Türk lehçeleri

Kaynakça

• Ahanov, K. (1973). Til biliminiñ negizderi. Almatı: Mektep.
• Amanzholov, S. (1959). Vaprosıy diyalektologii i istorii Kazahskogo yazıka. Alma-Ata: Kazahskoye Gosudarstvennoye Uçebno Pedagogiçeskoye İzdatel’stvo.
• Atalay, B. (1945). Et-Tuhfetu’z-zekiyye fi’l-lugati’t-Türkiyye. İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• Atmaca, E. (2016). Kazak Türkçesi ağızlarının tasnifi çalışmalarına bir bakış. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5, 589-625.
• Atmaca, E. (2019). Batı Akdeniz yörüklerinin ağzında eski Türkçe unsurlar. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 149-171.
• Aydın, E. (2014). Orhon yazıtları. Konya: Kömen.
• Aygabılov, A. (2013). Kazak tiliniñ leksikologiyası. Almatı: Däwir-Kitap.
• Balakayev, M. vd. (2005). Kazak tiliniñ stilistikası. Almatı: Däwir.
• Battal, A. (1934). İbnü-Mühennâ lȗgati. İstanbul: Devlet.
• Borovkov, K. (1961). Bada’i al-Lugat: Slovar’ Tali İmani Geratskogo k soçineniyam Alişera Navoi. Moskva: İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturıy.
• Borovkov, A. (1963). Leksika Sredneaziyatskogo tefsira XII-XIII vekov. Moskva: İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturıy.
• Budagov, L. (1869-1871). Sravnitel’nıy slovar’ Turetsko-Tatarskih nareçiy. Tom I-II. Sankt Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademiy Nauk.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982). Mahmud Al-Kāşgarî, Compendium of Turkic dialect. I-III. Harvard University Printing Office.
• Doskarayev, J. (1954). Nekotorıye vaprosıy diyalektologii i istorii Kazahskogo yazıka. Vaprosıy Yazıkoznaniya, 2, 83-93.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Ercilasun, А. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gabain, A. (1988). Eski Türkçenin grameri. Çev.: Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaliyev, G. ve Sarıbayev, Ş. (1991). Kazak diyalektilogiyası. Almatı: Ana Tili.
• Kaliyev, B. ve Bolganbayev, A. (2006). Kazirgi Kazak tiliniñ leksikologiyası men frazeologiyası. Almatı: Sözdik-Slovar’.
• Karayev, M. (1993). Kazak tili. Almatı: Ana Tili.
• Kaydar, A. (2009). Kazaktar ana tili äleminde (Etnolingvistikalık sözdik). Tom I-III, Almatı: Dayk-Press.
• Kunanbayev, A. (1961). Abay şıgarmalarınıñ bir tomdık tolık jiynagı. Almatı: Memlekettik Körkem Adebiyet.
• Kurışjanov, Ä. (1970). İssledovaniye po leksike staro Kıpçakskogo pamyatnika XIII veka Tyurksko-Arabskogo slovarya. Almatı: İzdatel’stvo Nauka Kazahskoy SSR.
• Mahmutov, A. (1963). Kazak tilindegi könergen sözderdiñ baska leksikalık toptarmen karım-katınası. Kazak Tili Tarihı men Diyalektologiyasınıñ Mäseleleri, 5, 109-141.
• Malov, S. (1954). Uygurskiy yazık (Hamiyskoye nareçiye). Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademiy Nauk SSSR.
• Malov, S. (1957). Yazık Jyoltıh Uygırov (Slovar’ - Grammatika). Alma-Ata: Nauka.
• Musabayev, G. (2014). Kazak til biliminiñ mäseleleri. Almatı: Abzal-ay.
• Ölmez, M. (2007). Tuvacanın sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca denkleriyle. Wiesbaden.
• Poppe, N. (1938). Mongol’skiy slovar’ Mukaddimat al-adab. Moskva-Leningrad: Nauka.
• Radlov, V. (1893-1911). Opıt slovarya Tyurskih nareçiy. Tom I-IV. Sankt-Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademiy Nauk.
• Ramstedt, G. (1935). Kalmukisches Wörterbuch. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etimologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais Ugrilainen Seura.
• Sawranbayev, N. (1955). Diyalektıy v sovremennom Kazahskom yazıke. Vaprosıy Yazıkoznaniya, 5, 43-52.
• Sızdık, R. (2009). Kazak tilindegi eskilikter men jañalıktar. Almatı: Arıs.
• Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.