Begdili boyunun ağız özelliklerine dair notlar

Yıl 2022, Sayı: 73 (Haziran), 201 - 216, 01.06.2022

İdris Nebi Uysal

Öz

Türkiye Türkçesi ağızları üzerine yapılan çalışmalar büyük bir hacme ulaşmasına rağmen içlerinde bir boyun veya topluluğun ağız özelliklerini belirlemeye yönelik çalışmalar oldukça azdır. Bu durum, Türkiye Türkçesi ağız çalışmaları adına bir eksikliktir. Literatüre bakıldığında konuyla ilgili çalışmaların Avşar, Kınık, Salur ve Çepni boyları üzerinde yoğunlaştığı görülür. Beydili boyuyla ilgili bir çalışma vardır. O da bir türkü derlemesinden ibarettir. Bu yazıda Arpaçbahşiş Kasabası (Mersin-Erdemli) Boynuinceli Yörükleri Ağzı adlı yüksek lisans tez projesinden yararlanılarak Beydili boyuna ait olduğu düşünülen bazı ağız özellikleri üzerinde durulacaktır. Bugün Anadolu’nun çeşitli yerlerinde yaşayan Boynuinceliler; Boz-Ulus’un bir parçası olup Beydili boyuna mensuptur. Beydili oymakları günümüzde Ankara, Ağrı, Erzincan, Karaman, Kırşehir, Mersin gibi şehirlerde yaşamaktadır. Boynuinceliler ise Kıbrıs, Karaman, Kırşehir, Nevşehir ve Mersin’de gruplar hâlinde bulunmaktadır. Yaşadıkları yerlerden biri Erdemli’nin Arpaçbahşiş kasabasıdır. Boynuincelilerin sergilediği ağız özelliklerinin onların bağlı olduğu Beydili boyunu tamamıyla yansıttığı söylenemez. Ancak bu oymağın, ait olduğu bütünün baskın dil hususiyetlerinden izler taşıması muhtemeldir. Boynuincelilerde yaygın şu özelliklerin Beydili ağzının karakteristikleri olabileceği düşünülmektedir: kapalı e sesi ile damak n’sinin varlığı, ġ-ḳ-ŋ seslerinin dil uyumunu bozma eğilimi, kelime içinde ve sonunda ç>ş, ḳ>h değişmelerinin yaygınlığı, arkaik ma/me, oḳ/ök, +ḳına/+kine yapılarının işlekliği, duyulan geçmiş zaman için -IḲ’ın kullanılması ve ekte ünsüz erimesine bağlı olarak yaşanan ünlü uzunlukları.

Anahtar Kelimeler

Oğuzlar, Beydili boyu, Boynuinceliler, ağız özellikleri

Kaynakça

• Akar, A. (2008). Türkiye Türkçesi ağızlarında eski bir sıfat-fiil kalıntısı: {-CI}. Turkish Studies, 3/3, 1-7.
• Alkaya, E. (2009). Eski Türkçe -qıña ekinin Türk lehçelerinde ve Türkiye Türkçesi ağızlarındaki kullanımı üzerine. Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri. Türk Dil Kurumu, 25-30 Mart 2008, Şanlıurfa, s. 43-66
• Altınay, A. R. (1989). Anadolu’da Türk aşiretleri. İstanbul: Enderun.
• Ayan, T. (2015). Beydili köyünün (Ankara Nallıhan) somut olmayan kültürel mirası üzerine bir inceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aygün, N. (2018). Nüfus defterlerine göre Boynuincelü aşireti (1830-1845). Belleten, 295, 899-958.
• Baydil, E. (2010). Tunalı’dan Beydili’ye. Ankara: Berikan.
• Bektarım, N. vd., (2019). Mersin Boynuinceli Yörüklerinde yemek kültürü. 3. Uluslararası Turizmin Geleceği Kongresi: İnovasyon, Girişimcilik ve Sürdürülebilirlik Kongresi Bildiriler Kitabı. Mersin Üniversitesi, 26-28 Eylül 2019, Mersin, s. 57-64.
• Brendemoen, B. (1996). Trabzon Çepni ağzı ve Tepegöz hikâyesinin bir Çepni varyantı. Uluslararası Türk Dili kongresi. 26 Eylül-3 Ekim 1988, Ankara, s. 211-223.
• Caferoğlu, A. (1954). Pallacı, Tahtacı ve Çepni dillerine dair. Türkiyat Mecmuası XI, 41-57.
• Çebiş, F. (2019). Gaziantep’te Beydili aşireti. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demir, K. (2006). Erdemli’nin Arpaçbahşiş kasabasında yaşayan Boynuinceli oymağının sosyo-kültürel yapısı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demir, N. (2013). Ankara örneğinde ağızların belgelenmesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Develi, H. (2015). Açış konuşmaları. Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri. 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Hacettepe Üniversitesi, 21-23 Mayıs 2014, Ankara, s. 11-12.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Erol, T. (2019). Sütçüler ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erten, İ. (2020). Trabzon Çepni ağzı (ses bilgisi-sözlük-metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gülensoy, T. ve Alkaya, E. (2011). Türkiye Türkçesi ağızları bibliyografyası. 3.bs., Ankara: Akçağ.
• Gülensoy, T. (2015). Anadolu ve Rumeli’de Oğuz boy ve yer adları üzerine bir değerlendirme. Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürler, 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Hacettepe Üniversitesi, 21-23 Mayıs 2014, Ankara, s. 613-616.
• Gülsevin, G. (2010). Anadolu ağızlarında etnik (boysal) özellikler ve Çepni ağızları üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları. 20, 139-152.
• Gündüz, T. (1997). Anadolu’da Türkmen aşiretleri (Bozulus Türkmenleri 1540-1640). Ankara: Bilge.
• Halaçoğlu, Y. (1991). XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun iskân siyaseti ve aşiretlerin yerleştirilmesi. 2. bs., Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Halaçoğlu, Y. (1992). Beydili. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde Cilt 6, s. 56-57.
• Halaçoğlu, Y. (2012). Türkiye’nin derin kimliği Osmanlı kimliği ve aşiretler. 3. bs., İstanbul: Babaıali Kültür.
• Karahan, L. (1996). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaymaz, Z. (2003). Türkiye’deki gizli diller üzerine bir araştırma. İzmir: Ege Üniversitesi.
• Kılıç, A. (1991). Avşar ağızları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Koraş, H. (1992). Karaman ve yöresi ağızları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Korkmaz, Z. (1971). Anadolu ağızlarının etnik yapı ile ilişkisi sorunu. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 19, 21-32.
• Korkmaz, Z. (1976). Anadolu ağızları üzerindeki araştırmaların bugünkü durumu ve karşılaştığı sorunlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 1975-1976, 143-172.
• Korkmaz, Z. (1994). Nevşehir ve yöresi ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2009a). Türkiye Türkçesi ağızlarında dil özellikleri-etnik yapı bağlantısı ve beklentilerimiz. Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri. Türk Dil Kurumu, 25-30 Mart 2008, Şanlıurfa, s. 467-473.
• Korkmaz, Z. (2009b). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. 3. bs., Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kütükoğlu, M. S. (2012). Osmanlı’dan günümüze yer adları. Belleten, 275, 147-166.
• Levend, A. S. (1972). Türk dilinde gelişme ve sadeleşme evreleri. 3. bs., Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Maksimov, V. A. (1867). Opıt issledovaniya Tyurkskih dialektov v Hudavendgare i Karamanii, St. Petersburg.
• Memişoğlu, R. (1996). Boynuinceli Türkmenleri. Türk Dünyası Araştırmaları, 100, 147-167.
• Mutlu, H. K. (2009a). Balıkesir Çepni ağzı. Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri. Türk Dil Kurumu, 25-30 Mart 2008, Şanlıurfa, s. 485-509.
• Mutlu, H. K. (2009b). Balıkesir Çepnileri ve ağız özellikleri. Turkish Studies, 4/3, 1577-1605.
• Özkan, N. (2009). Anadolu’daki nüfus hareketlerinin ağızların oluşmasına ve incelenmesine etkileri. Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri. Türk Dil Kurumu, 25-30 Mart 2008, Şanlıurfa, s. 541-558.
• Özden, H. İ. (2014). Arpaçbahşiş kasabası (Mersin-Erdemli) Boynuinceli Yörükleri ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karaman: Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sevinçli, E. (2009). Özel/gizli bir dil: Çepni dili. Journal of Yaşar University, 4/13, 1923-1949.
• Silsüpür, S. (2019). Oğuzlar: Beydili boyu ve Cerid oymağı. Ankara: Sinova.
• Sümer, F. (1999). Oğuzlar, (Türkmenler). Ankara: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Şahin, İ. (2006). Osmanlı döneminde konar-göçerler. İstanbul: Eren.
• Şanda, M. N. (2017a). Beydili aşireti. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şanda, M. N. (2017b). Geçmişten günümüze Beydili aşireti. Doğu Anadolu sosyal bilimlerde eğilimler dergisi, 1/2, 64-75.
• Şimşek Umaç, Z. (2011). Çepni ağzı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tok, T. (2015). Denizli ve yöresinde Oğuz yerleşimine dair bazı tespitler. Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürler, 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Hacettepe Üniversitesi, 21-23 Mayıs 2014, Ankara, s. 617-628.
• Türkay, C. (1975). Başbakanlık Osmanlı arşiv belgelerine göre Osmanlı İmparatorluğu’nda oymak, aşiret ve cemaatler. İstanbul: Tercüman Kaynak Eserler Serisi.
• Ulusoy Yılmaz, D. (2014). Kültürel kimlik bağlamında Sivas Hafik Beydili köyü müzik pratikleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
• Uysal, İ. N. (2011). Karaman ili ağızları ve Anadolu ağızları arasındaki yeri. Karaman: Karaman Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Yıldırım, F. (2002). Türkiye Türkçesinin ağızları ve etnik yapı: Çukurova ağızları örneği. Türkbilig. 2002/4, 136-153.