Divan şiirinde mahbup ve mesnevilerde mahbubun kullanımları

Yıl 2022, Sayı: 74, 161 - 192, 02.12.2022

A. Azmi Bilgin , Abdulhakim Kılınç

https://doi.org/10.32925/tday.2022.90

Öz

Temelde sevilen ve sevgili anlamlarına gelen mahbup kelimesinin bir süredir anlam daralmasına tabi tutularak oğlan sevgili, erkek sevgili anlamlarıyla kavramlaştırılmaya hatta terimleştirilmeye çalışıldığı görülmektedir. Bu yaklaşım, mahbup kelimesini divan edebiyatı metinlerinde aynı şekilde ele almakta ve anlamlandırmaktadır. Bu durumun divan edebiyatı metinlerinde ne kadar karşılığı olduğunu anlamak için öncelikle mesnevilerde bir tarama yapılmasına ihtiyaç vardır. Çünkü mesnevilerde mahbup kelimesinin anlamlarını, ismi veya sıfatı olduğu şahsiyetlerin cinsiyetini çoğunlukla kesin olarak tespit etmek mümkündür. Burada aşikârdan müpheme, bilinenden belirsize doğru bir yol izlemek daha isabetli olacaktır. Elde edilen veriler ışığında kelimenin diğer divan edebiyatı metinlerindeki kullanımlarına bakmak daha sağlıklı sonuçlara ulaşılmasını sağlayacaktır. Ayrıca divan şiirinin aşk anlayışı da mahbubu anlamak için elzemdir. Buradan hareket edilerek bu makalede öncelikle divan şiirindeki aşk anlayışına kısaca değinildi. Daha sonra mahbup kelimesinin sözlüklerdeki anlamları verildi. Mahbubun, Arapçada müzekker bir kelime olması da bazı tartışmalara sebep olabilmektedir. Bu sebeple “mahbûb”un Arapça ve Türkçedeki cinsiyeti meselesi ele alındı. Son olarak mahbup kelimesinin mesnevilerdeki kullanımları üzerinde duruldu.

Anahtar Kelimeler

Divan şiiri, mahbup, mesnevi, aşk, müzekker-müennes

Kaynakça

• Ahmed Vefik Paşa. (1889). Lehce-i Osmânî. Dersaadet: Mahmûd Beg Matbaası.
• Akün, Ö. F. (2013). Divan edebiyatı. İsam Yayınları.
• Ali Seydi. (1911). Resimli kamûs-ı Osmânî. Matbaa ve Kütüphane-i Cihan.
• Aslan, Ü. (2010). Klâsik Türk şiirinde şâhid. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 1, 1-28.
• Ayverdi, İ. (2005). Asırlar boyu tarihî seyri içinde misalli büyük Türkçe sözlük (Düz.: A. Topaloğlu; Yay. haz.: K. C. Bayar). Kubbealtı.
• Bâkî. (1994). Bâkî dîvânı tenkitli basım (Haz.: S. Küçük). Türk Dil Kurumu . Batislam, H. D. (2003). Divan şiirinde âşık, sevgili, rakip üçlüsü ve ölüm. Folklor/Edebiyat, IX, 186-199.
• Cemâlî. (2016). Hümâ vü Hümâyûn inceleme tenkitli metin tıpkıbasım (Haz.: O. Horata). Harvard University.
• Ceyhan, Â. (2000). Süleyman Nahîfî’nin mevlidü’n-nebî mesnevîsi. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14, 89-141.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük. Ötüken.
• Çavuşoğlu, M. (1986). Divan şiiri. Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı II Divan Şiiri, 415-416-417, 1-16.
• Çolak-Bostancı, G. ve Koç Keskin, N. (Güz 2013). Arapçadan alıntı müennes kelimelerin Türkiye Türkçesindeki tutunamamışlığı. Dil Araştırmaları, 13, 93- 108.
• Devellioğlu, F. (1996). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Aydın Kitabevi.
• Ebû Abdillah Muhammed İbn İsmâîl el-Buhârî. (1987). Sahîh-i Buhârî ve tercemesi (Cilt 1) (Çev.: M. Sofuoğlu). Ötüken.
• Edirneli Nazmî. (2004). Pend-nâme-i Nazmî (Haz.: K. Altun). Laçin.
• Eflâtun. (1962). Devlet. Remzi Kitabevi.
• Eflâtun. (1997). Phaidros. Millî Eğitim Bakanlığı.
• Enderûnlu Fâzıl. (1945). Hûbânnâme (Haz.: E. Muhib). Yeni Şark Kitabevi.
• Enderûnlu Fâzıl. (2002). Zenânnâme (Haz.: N. Öztürk). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ertek Morkoç, Y. (2011). Klasik Türk edebiyatında kadın şairlere bir bakış. CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 9(2), 223-235. Fârâbî. (1997). İdeal devlet (Çev.: A. Arslan). Vadi.
• Fuzûlî. (2019). Leylâ ve Mecnûn (Haz.: A. Bilgin ve A. Kılınç). Kapı.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. (1978). Görgü ve toplum kuralları üzerinde ziyafet sofraları (Haz.: O. Ş. Gökyay). Tercüman Gazetesi.
• Hadot, P. (2016). Plotinos ya da bakışın saflığı (Çev.: Ö. Doğan). Doğu Batı.
• Hindoğlu, A. (1838). Hazîne-yi lügât dictionnaire abrégé. Marchand Libraire.
• Hüseyin Remzi. (1887). Lügât-ı Remzî. Matbaa-i Hüseyin Remzi.
• İhvân-ı Safâ. (2014). Risâleler 3 (Çev.: H. İ. Şimşek ve Y. Atalık). Ayrıntı.
• Kaçar, M. (2007). Divan şiirinde erkek sevgili tipi ve şehrengizlerdeki erkek güzeller. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 37, 61-83.
• Kaya, İ. G. (1990). Dükaginzâde Taşlıcalı Yahyâ Beg’in şiirlerinde cinsellik. Journal of Turkish Studies-Türklük Bilgisi Araştırmaları, XIV, 273-281.
• Kılıç, C., ve Arslan, H. (2007). İslam düşüncesinde aşk metafiziği İbn Sînâ ve Mevlânâ’da aşk felsefeleri. e-Journal of New World Sciences Academy, 2(4), 321-351.
• Kınalızâde Hasan Çelebi. (2017). Tezkiretü’ş-şu’arâ (Haz.: A. Sungurhan). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Lâmiî Çelebi. (2017). Ferhâd ile Şîrîn (Haz.: H. A. Esir). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Larendeli Hamdî. (2004). Leylâ ile Mecnûn mesnevisinin Arap, Fars ve Türk edebiyatında ele alınış biçimi ve Larendeli Hamdî’nin eseri (Haz.: B. S. Abdelmaksoud). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Öztoprak, M. (2020). Yunus Emre’nin divanındaki peygamber anlayışı. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 20(1), 299-327.
• Pattabanoğlu, F. Z. (2016). Yeni Platonculuğun Fârâbî’nin aşk anlayışına etkileri. Ekev Akademi Dergisi, 65, 211-238.
• Raif Necded. (tarih yok). Yeni resimli Türkçe kamus. Yeni Şark Kütüphanesi. Redhouse, J. W. (1864). Kitâb-ı müntahabât-ı lügât-i Osmaniyye. Matbaa-i Âmire.
• Redhouse, J. W. (1987). A Turkish and English lexicon. Librairie Du Liban.
• Steingass, F. J. (1963). A comprehensive Persian-English dictionary. Routledge & Kegan Paul Limited .
• Şemseddin Sami. (1900). Kamûs-ı Türkî. İkdam Matbaası.
• Şenocak, A. (2007). Arap dilinde erillik dişillik müzekker müennes. Bilimadamı.
• Şentürk, A. A. (2002). XVI. asra kadar Anadolu sahası mesnevîlerinde edebî tasvirler. Kitabevi.
• Şentürk, A. A. (2007). Klasik şiir estetiği. T. S. Halman vd. (Ed.), Türk Edebiyatı Tarihi içinde (C 1, s. 361-402). Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Şeyh Baba Yusuf Sivrihisari. (2000). Mevhûb-ı mahbûb (Haz.: A. Kartal). Yunus Emre Kültür Sanat ve Turizm Vakfı.
• Şeyh Gâlîb. (1994). Şeyh Gâlîb dîvânı (Haz.: M. Kalkışım). Akçağ.
• Şeyh Galib. (2003). Hüsn ü Aşk (Haz.: M. N. Doğan). Ötüken.
• Tanpınar, A. H. (1997). 19’uncu asır Türk edebiyatı tarihi. Çağlayan Kitabevi.
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Türk Dil Kurumu.
• Ûdî. (2017). Mâcerâ-yı Mâh (Haz.: F. S. Kutlar Oğuz). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Yunus Emre. (1997). Yunus Emre dîvânı (Haz.: M. Tatcı). Millî Eğitim Bakanlığı.
• Zenker, J. T. (1866). Türkisch-Arabisch-Persisches Handwörterbuch. Wilhelm Engelmann Libraire-Editeur.
• Latîfî. (2000). Tezkiretü’ş-şu’arâ ve tabsıratü’n-nuzamâ (inceleme-metin) (Haz.:R. Canım). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Manisalı Câmi’î. (2017). Muhabbet-nâme bir Vâmık ile Azrâ hikâyesi (Haz.: M. E. Harmancı). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Mostarlı Ziyai. (2007). Şeyh-i San’an mesnevisi (Haz.: M. Gürgendereli). Kitabevi.
• Muhyiddin İbn Arabî. (2008). Fütuhât-ı mekkiyye (Cilt 8) (Çev.: E. Demirli). Litera.
• Mustafa bin Keskin. (2001). Manzume-i Keskin (Haz.: A. Kılıç). Laçin.
• Mürîdî. (2005). Mürîdî ve pend-i ricâl mesnevîsi (Haz.:A. Kılıç).Akademi Kitabevi.
• Niyâzî-i Kadîm. (2008). Hallâc-ı Mansûr menâkıbnâmesi (Haz.: M. Tatcı). H. Nef’î. (1993). Nef’î divanı (Haz.: M. Akkuş). Akçağ.