Arapça Karagöz oyunlarında Türkçenin izi

Yıl 2023, Sayı: 75, 83 - 100, 01.06.2023

Ragıp Muhammed Nazlı M. Ümit

https://doi.org/10.32925/tday.2023.96

Öz

Yüzyıllara dayalı Türk-Arap kültürel etkileşiminin izleri çeşitli yazılı ve sözlü kültür unsurlarında gözlemlenebilir. Türk kukla tiyatrosunun bir türü olan ve UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirası listesine kayıtlı bulunan Karagöz, bu etkileşimin önemli örneklerindendir. Osmanlının hâkim olduğu Arap coğrafyasında Karagöz gösterileri, toplumun vazgeçilmez bir parçası olmuştur. On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupalı şarkiyatçıların dikkatini çekmesi ile beraber, geniş bir coğrafyada farklı dillerde icra edilen Karagöz oyunlarının ilk bilimsel derlemeleri yapılmaya başlanmıştır. Bu çalışmada on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından yirminci yüzyılın ilk yarısına kadar olan dönemde, Enno Littmann, Johann Gottfried Wetzstein, Wilhelm Hoenerbach ve Edmond Saussey gibi şarkiyatçılar tarafından derlenen Arapça Karagöz oyunları ele alınmıştır. Ağırlıklı olarak günlük konuşma diliyle icra edilen bu oyunlar, Arapça diyalektlerini yansıtan unsurlar açısından oldukça zengindirler. Buna ek olarak Arapça Karagöz oyunlarında kullanılan Türkçe kelime ve ifadeler de araştırmacıların dikkatini çekmiştir. Arapça Karagöz oyun metinlerini derleyen şarkiyatçılara göre oyunlarındaki Türkçenin varlığının farklı nedenleri vardır. Karagöz’ün bir seyirlik sanat türü olarak Osmanlı İmparatorluğunun Arapça konuşulan bölgelerine ilk defa Türkler tarafından götürülmesi, bazı bölgelerde oyunların sadece Türkçe oynanmasına izin verilmesi, oyunlardaki bazı tiplerin Türkleri ve/veya Osmanlı yönetimini temsil etmesi bu nedenlerin başında gelir. Bu çalışmanın amacı doğrultusunda toplamda on sekiz Arapça Karagöz oyun metni incelenmiş, metinlerde Türkçe ve Türkçe yoluyla Arapçaya giren sözcükler tespit edilmiştir. Söz konusu sözcüklerin geçtiği örneklerin Arapçası orijinal hâliyle verilmiş ve transkripsiyonu yapılmıştır. Daha sonra bütün örnekler Türkçeye tercüme edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Arapça, Karagöz, Kukla tiyatrosu, Suriye, Mağrip

Traces of the Turkish language in Arabic Karagöz plays

Öz

The traces of cultural interaction between Turks and Arabs can be observed in various written and oral cultural elements. Karagöz, a form of Turkish puppet theatre which is registered in the Intangible Cultural Heritage list of UNESCO, is one of the significant representatives of this interaction. In the Arabian geography dominated by the Ottomans, Karagöz shows became an indispensable part of the society. The first scholarly compilations of Karagöz plays performed in different languages in a wide geography began to be produced by European orientalists in the second half of the nineteenth century. In this study, Arabic Karagöz plays discovered and recorded between 1850s and 1950s by Enno Littmann, Johann Gottfried Wetzstein, Wilhelm Hoenerbach and Edmond Saussey are analysed. Arabic Karagöz plays which were mostly performed in the local vernacular languages, are very rich in elements from different Arabic dialects. On the other hand, the frequent use of Turkish words and expressions did not escape the attention of aforementioned orientalists. They suggested that there could be several reasons why Karagöz masters used Turkish in their performances. For instance, the first Karagöz shows were brought to Arabic speaking regions by Turks and/or Turkish speaking performers, and there were periods during which the authorities allowed only Turkish performance. What is more, there were several plays in which certain characters represent Turks and Ottoman authorities. This study examines eighteen Arabic Karagöz play texts and identifies Turkish words and phrases in addition to words that the Arabic language acquired through Turkish. The Arabic parts in which such words and phrases exist are given both in the original recorded and in the transcribed forms. In addition, all identified samples are translated into Turkish.

Anahtar Kelimeler

Turkish, Arabic, Karagöz, Puppet theatre, Syria, The Maghreb

Kaynakça

• Al-Asadi, M., H. (1988). Mevsu‘ât Ḥaleb el-muḳârene. Matba‘at’u Cami‘at Haleb.
• Aytaç, B. (1994). Arap lehçelerindeki Türkçe kelimeler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Ben Cheneb, M. (1922). Mots Turks et Persans conserves dans le parler Algerien. Alger J. Carbonel.
• Beydilli, K. (1990). Kitâbiyat. Osmanlı Araştırmaları, X, 211-215.
• Carlson, M. ve Safi, M (2013). Theatre from medieval Cairo: The Ibn Daniyal trilogy. Martin E. Segal Theatre Center Publications.
• Dozy, R. (1927). Supplément aux dictionnaires Arabes. E. J. Brill.
• Gaudefroy-Demombynes, M. (1937-1938). Edmond Saussey (1899-193). Bulletin d'études orientales, 7(8), 1-3.
• Guo, L. (2012). The performing arts in medieval Islam: Shadow play and popular poetry in Ibn Daniyal's Mamluk Cairo. E. J. Brill.
• Halitoğlu, A. (2020). Dictionnaire Français-Turc ou Hazine-i lügat. Hiper Yayın.
• Harekât, İ. (2003). Mağrib. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi içinde (C 27, s. 318-322). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Hoenerbach, W. (1959). Das nordafrikanische Schattentheater. Rheingold-Verlag.
• Huhn, I. (1989). Der Orientalist Johann Gottfried Wetzstein als preussischer Konsul in Damaskus (1849–1861). Schwarz.
• Kun, H.T. (1973). The Ottoman elements in the Syrian dialects – II. Archivum Ottomanicum, 5, 17-95.
• Kun, H.T. (1982). The Ottoman elements in the Syrian dialects – II (Continuation). Archivum Ottomanicum, 7, 117-267.
• Landau, J. (1948). Shadow plays in the Near East. Edoth Quarterly, Vol. III, 1(2), 135-175.
• Landau, J. (1969). Studies in the Arab theater and cinema. University of Pennsylvania Press.
• Lane, E. W. (1836). An account of the manners and customs of the modern Egyptians. C. Knight and Company.
• Littmann, E. (1900). Ein arabisches Karagöz Spiel. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 54(4), 661-679.
• Littmann, E. (1901). Arabische Schattenspiele. Mayer & Müller.
• Littmann, E. (1902). Eine neuarabische Posse aus Damascus. Zeitschrift der Deutschen morgenländischen gesellschaft, 56(1), 86-97.
• Luschan, F. (1889). Das Türkische Schattenspiel. Internationales Archiv für Ethnographie, Band II, 1(9), 81-90; 125-143.
• Prokosch, E. (1983). Osmanisches Wortgut im ägyptisch Arabischen. K. Schwarz.
• Quedenfeldt, M. (1890). Das türkische Schattenspiel im Magrib. Das Ausland, 63(46), 904-908.
• Quedenfeldt, M. (1890). Das türkische Schattenspiel im Magrib. Das Ausland, 63(47), 921-926.
• Radloff, W. ve Ignácz, K. (1899). Proben der Volksliteratur der Türkischen Stämme VIII. Kaiserliche Akademie der Wissenschaften.
• Saussey, E. (1937-1938). Une farce de Karagueuz en dialecte Arabe de Damas. Bulletin D'études Orientales, 7(8), 5-37.
• Spies, O. (1928). Tunesisches Schattentheater. Festschrift, publication d’hommage offerte au P. W. Schmidt; 76, 692-702.
• Spiro, S. (1999). An English-Arabic vocabulary of the modern and colloquial Arabic of Egypt. Librairie du Liban Publishers.
• Steingass, F. J. (1977). A comprehensive Persian-English Dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. Library Association Publishing.
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı – Sprachgeschichtliches und etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen. Osterreichischen Akademie der Wissenschaften.
• Ümit, N. M. (2020). Türk tiyatrosu tarihyazımı ve Avrupalı Şarkiyatçılar. Libra Kitap.
• Wetzstein, J. G. (1906). Die liebenden von Amasia: Ein Damascener schattenspiel. Brockhaus.
• Vrolijk, A. (2006). From shadow theatre to the empire of shadows: the career of Curt Prüfer, arabist and diplomat. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 156(2), 369-378.