Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış bir tıp metni: Manẓūme-i ṭıbb

Yıl 2023, Sayı: 75, 151 - 180, 01.06.2023

Betül Özcan

https://doi.org/10.32925/tday.2023.99

Öz

Selçuklular, Beylikler ve Osmanlıya geçiş dönemini içine alan Eski Anadolu Türkçesi, Oğuzcaya dayalı ilk yazı dili olarak 13. ve 15. yüzyıllarda ortaya çıkmıştır. Bu dönemde yazılan eserlerin temalarını yalnızca edebî konular oluşturmamaktadır. Din, tasavvuf ve aşk dışında çeşitli temalarla örülü çok sayıda eserin yazıldığı bu dönemde tıp konulu eserler de önemli bir yere sahiptir. Tarihsel perspektiften bakıldığında tıbba dair terimlerin Türk yazı dilleri içinde Göktürkler döneminde ortaya çıktığı, bilgi birikimi ve uygulama alanlarının artmasıyla Uygurlar döneminde ilk yazılı kaynakların verilmeye başlandığı görülmektedir. Karahanlı dönemiyle birlikte tıp metinlerine duyulan yoğun ilgi özellikle 15. yüzyılda daha da artmış, Türk hekimleri başta olmak üzere tıp alanında çok sayıda isim yetişmiş, bu isimlerin artışına paralel olarak alana ait metinlerin sayısında da artış gözlemlenmiştir. Çalışmanın konusunu oluşturan Manẓūme-i Ṭıbb isimli mesnevi Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış bir tıp metnidir. Eser üç varaktan oluşan kısa bir mesnevidir. 15. yüzyılda yetişmiş, musahibi olduğu hükümdara yakın olacak kadar saygı duyulan ünlü hekimbaşı Ahî Çelebi tarafından kaleme alınmıştır. Belirlenebildiği kadarıyla Türkiye ve Türkiye dışında toplam sekiz nüshası bulunan eserin bu yazıdaki neşri için bütün nüshalar dikkate alınmış ve bu nüshalardan hareketle bir metin neşri hazırlanmıştır. Böylelikle bazı nüshalarda tespit edilen eksiklikler ve vezne bağlı kalınmadan yazılan beyitler tamir edilerek okuyucuya sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, Ahî Çelebi, tıp, tenkitli neşir

A medical text written in old Anatolian Turkish: Manẓūme-i Ṭıbb

Öz

Old Anatolian Turkish, including the Seljuks, Principalities and the transition period to the Ottoman Empire, emerged as the first written language based on Oghuz in the 13th-15th centuries. The themes of the works written in this period are not only literary issues. In this period, when many works, including various themes other than religion, mysticism and love, were written, works on medicine also have an important place. From a historical perspective, it is seen that the terms related to medicine emerged in the Turkic written languages during the Gokturks, and the first written sources began to be given in the Uyghurs period with the increase in knowledge and application areas. With the Karakhanid period, the intense interest in medical texts increased especially in the 15th century; many names were trained in the field of medicine, particularly Turkish physicians. Increase in the number of texts related to the field was observed in parallel to the increase in these names. The masnavi named Manẓūme-i Ṭıbb, which is the subject of the study, is a medical text written in Old Anatolian Turkish. The work is a short masnavi, consisting of three folios. It was written by the famous physician, Ahi Çelebi, was raised in the 15th century and was respected enough to be close to the ruler. As far as it can be determined, all copies have been taken into account for the publication of the work, which has a total of eight copies outside of Turkey and Turkey. A text publication has been prepared based on these copies. Thus, the deficiencies identified in some copies and the couplets written without adhering to the meter were repaired and presented to the reader

Anahtar Kelimeler

Old Anatolian Turkish, Ahî Çelebi, medicine, critical publication

Kaynakça

• Argunşah, M. (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvani: Tuhfe-i Muradi (inceleme-metin-dizin). Türk Dil Kurumu.
• [Arat], G. R. R. (1930). Zur Heilkunde der Uiguren. [I].
• [Arat], G. R. R. (1932). Zur Heilkunde der Uiguren. II.
• Bailey, H. W. (1953). Medical plant names in Uigur Turkish. Mélanges Fuad Köprülü / 60. doğum yılı münasebetiyle Fuad Köprülü armağanı içinde (s. 51-56). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi.
• Bayat, A. H. ve Okumuş, N. (2004). Mürşid (göz hastalıkları). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Bayat, A. H. (2005). Kitâbu’l-Müntehab fî’t-Tıb (823/1420) (inceleme-metin-dizin-sadeleştirme-tıpkıbasım). Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Bayat, A. H. (2016). Tıp tarihi. Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Canpolat, M. ve Önler, Z. (2007). Edviye-i müfrede. Türk Dil Kurumu.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford at the Clarendon.
• Çağıran, Ö. (1996). Tıbb-ı nebevi. Boğaziçi.
• Demir, H. (2002). Zahire-i Muradiyye: Mü’min bin Mukbil Sinobi (inceleme-metin 1-80. varaklar arası dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Doğan, Ş. (2009). Terceme-i Akrabâdîn Sabuncuoğlu Şerefeddin (giriş-inceleme-metin-dizinler). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erdağı Doğuer, B. (2013). Hekim Bereket: Tuḥfe-i mübārizī. Türk Dil Kurumu.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation. A functional approach to the lexicon. Vol. I-II. Harrassowitz. (Turcologica 7.)
• Gürgan, M. (2010). Orta Asya’daki eski Türk tıbbının, başlangıçtan 14. yüzyıla kadarki döneme ait bilinen Türkçe tıp metinlerinde, tıp tarihi açısından değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• İhsanoğlu, E., Şeşen, R., Bekar, M. S., Gündüz, G. ve Bulut, V. (2008). Osmanlı tıbbi bilimler literatürü tarihi. İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi.
• Knüppel, M. (2013). Alttürkische Handschriften Teil 17: Heilkundliche, Volksreligiöse und Ritualtexte. Franz Steiner.
• Kurban, F. (1990). Şirvani Mahmud sulṭāniye (giriş-metin-sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Küçüker, P. (1994). Yadigar-ı İbn-i Şerif (giriş-metin-dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Maue, D. (2008). An Uighur version of Vāgbhaṭa’s Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā. Asian Medicine, 4, 113-173.
• Nadalyaev, V., Nasilov D. M., Tenişev E. R. ve Şçerbak A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Nauka.
• Özçelik, S. (2001). Kitâbü’l-mühimmat. Atatürk Kültür Merkezi.
• Özer, O. (1995). Tervīḥü’l-ervāḥ (giriş-inceleme-metin). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Elazığ:Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ölmez, M. (1996). Süryanî harfli eski Uygurca bir tıp metni. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı içinde (s. 815-820) Türk Dil Kurumu.
• Önler, Z. (2019). Müntahab-ı şifâ. Türk Dil Kurumu.
• Redhouse, S. J. W. (1890). A Turkish and English lexicon: Shewing in English the signification of the Turkish terms. Librairie du Liban.
• Roux, J. P. (1998). Türklerin ve Moğolların eski dini. İşaret. Sertkaya, O. F. (1997). Uygur tıp metinlerine toplu bir bakış. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi içinde (s. 349-358). Atatürk Kültür Merkezi.
• Sertkaya, O. F. (2021). Göz hastalıkları ve tedavileri üzerine eski Uygurca sūtra’lardan parçalar. Journal of Old Turkic Studies, 5(2), 380-392.
• Steingass, F. (1998). A comprehensive Persian-English dictionary. Çağrı.
• Tokyürek, H. (2021). Eski Uygur Türkçesinde tanrısal insan anatomisi ve fizyolojisi. Kimlik.
• Turan, Z. (1993). Teshil’in imla tezahürleri ışığında eski Anadolu Türkçesi’nde ünlü uzunlukları. Açıksöz.
• Uçar, İ. (2009). Hazâ kitâb-ı hulâsa-i tıbb: Cerrâh Mes’ûd (giriş-inceleme-metin-dizinler). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ünal Şahin, M. (1994). Mü’min bin Mukbil miftâḥü’n-nûr ve ḫazâinü’s-sürûr (dil özellikleri-metin-söz dizini). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Malatya, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yelten, M. (1993). Şirvanlı Mahmud Kemâliyye (giriş-inceleme-cümle bilgisi-metin-sözlük). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Zieme, P. (1999). Einige neue medizinische Textfragmente der alten Uiguren. Studia Tibetica et Mongolica içinde (s. 325-340). Indica et Tibetica.