Plural category as a structural determinant in the classification of reduplication and its appearance in Uzbek Turkish

Yıl 2023, Sayı: 76, 123 - 154, 01.12.2023

Sema Eynel

https://doi.org/10.32925/tday.2023.106

Öz

Reduplications, whose existence has been documented since the first written texts of the Turkish language, are in a stereotyped structure. Since a long process is required for the formation of its structures and the formation of the ordering rules, they present a common picture in all languages. The frequency of use in the plural function is an example of this common picture. The inclusion of reduplication elements in the plural category and their classification features constitutes the main problem of the research. This study aims to deal with reduplication in the historical dialects of Turkish and Uzbek Turkish, which has features of Arabic in its structure. The structure of reduplications such as haq-huquq, faqir-fuqara, hol-ohvol, sir-asror, qiz og’lan, yer-ko'klar, yeru osmon, atrof-joylar compiled from the texts belonging to the Uzbek dialect was revealed by the technique of document analysis. The findings of these reduplications, which can also be detected in the historical and contemporary dialects of Turkish, were evaluated by comparing them with diachronic examples. It was observed that only the second element or both elements of the detected reduplication groups consisted of reduplications in the plural category. Thus, it has been determined that the elements that make up the reduplication are in order as "singular-singular”; "singular-plural", "plural-plural", and plural category have been suggested to be a structural determinant in reclassifications. In the study, a proposal is presented to consider the plural category under a separate heading in reclassification according to its structures.

Anahtar Kelimeler

Reduplications, plural category, structure, classification

Tekrar sınıflandırmalarında yapısal bir belirleyici olarak çokluk kategorisi ve Özbek Türkçesindeki görünümü

Öz

Tekrarlar, oluşum ve sıralanış kaidelerinin oluşması uzun bir süreci gerektiren kalıplaşmış söz öbekleridir. Türk dilinin ilk yazılı metinlerinden itibaren varlığı tanıklanan tekrarlar, bu özellikleri ile sadece tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde değil, diğer dillerde de ortaklaşan bir görünüm sunarlar. Tekrarların çokluk işlevindeki kullanım sıklığı, bu ortak görünümün bir örneğidir. Ancak söz konusu ortaklık, sadece işlev boyutunda değil, yapı boyutunda da dikkati çekmektedir. Tekrar unsurlarının çokluk kategorisinde yer alması ve bunun bir sınıflandırma özelliği göstermesi araştırmanın temel problemini oluşturur. Çalışmada, üç tarihî lehçe (Karluk, Kıpçak ve Oğuz Lehçeleri) ile Arapçaya ait özellikleri yapısında bulunduran Özbek Türkçesindeki tekrarların ele alınması amaçlanmıştır. Bu lehçeye ait metinlerden doküman incelemesi tekniği ile derlenen haq-huquq, faqir-fuqara, hol-ahvol, sir-asror, qiz og’lan, yer-ko'klar, yeru osmon, atrof-joylar vb. tekrarların yapısı ortaya konmuştur. Türkçenin tarihî ve çağdaş lehçelerinde de tespit edilebilen bu tekrarlara ait bulgular art zamanlı örnekleriyle karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Tespit edilen tekrar gruplarının sadece ikinci unsuru ya da her iki unsurunun da çokluk kategorisinde olduğu, yalnızca ilk unsurun çokluk kategorisinde olduğu tekrarlara ait bir örneğin ise bulunmadığı görülmüştür. Buradan hareketle tekrarı oluşturan unsurların “tekil-tekil”, “tekil-çoğul”, “çoğul-çoğul” şeklinde bir sıralama ile yer aldığı tespit edilmiş ve çokluk kategorisinin tekrar sınıflandırmalarında yapısal bir belirleyici olduğu öne sürülmüştür. Çalışmada yapılarına göre tekrar sınıflandırmasında çokluk kategorisinin ayrı bir başlık altında ele alınmasına yönelik bir öneri sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tekrarlar, çokluk kategorisi, yapı, sınıflandırma

Kaynakça

• Ağakay, M. A. (1953). Dilbilgisi konuları: İkizlemeler üzerine. Türk Dili, 2(16), 189-191.
• Ağakay, M. A. (1954). Türkçede kelime koşmaları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 2, 97-104.
• Akdağ, H. (1997). Arap dili dilbilgisi. Tekin.
• Akyalçın, N. (2007). Türkçe ikilemeler sözlüğü – tanıklı. Anı.
• Anonim (2015). Oltin baliq. (https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/sayt-haqida/sayt-rivojiga-hissa, son erişim tarihi: 11 Şubat 2023).
• Anonim (2008). O’zbek tilidagi Injil. (https://www.kitobook.com/category/book/muqaddas-kitob-injil/, son erişim tarihi: 11 Şubat 2023).
• Atmaca, E., & Kral, Ö. F. (2015). Kazak Türkçesindeki ikilemelerin sınıflandırması. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(1), 194-213.
• atrof-javonib. (2023, 11 Şubat). Savodxon.uz’dan. https://savodxon.uz/izoh?savalamoq.
• Ceylan, N. (2009). Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbür Mirza’nın eserlerindeki ikilemeler. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çoraklı, Ş (2001). Türkçenin yaratma gücü. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 17, 53-60.
• Çürük, Y. (2016). İkilemelerin dilbilgisel anlamları. The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science IASSS, 48, 397-411.
• Develi, H. (2016). Osmanlı Türkçesi kılavuzu. Kesit.
• Doğan, L. (2012). Türkmen Türkçesinde ikilemeler. ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, 3(6), 90-103.
• Eratalay, S. (2017). Türkçe ve Sümercede ikileme. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(2), 166-173.
• Güner-Dilek, F. (2004). Altay Türkçesinde ikilemeler. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 28, 83-100.
• Güngör, O. C. (2018). Memlük Kıpçak Türkçesinde ikilemeler. The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science IASSS, 65, 105-122.
• g’arib-g’urabo (2023, 11 Şubat). Savodxon.uz’dan. https://savodxon.uz/izoh?g%CA%BBarib-g%CA%BBurabo.
• Hatipoğlu, V. (1981). Türk dilinde ikileme. Türk Dil Kurumu.
• Hopler, W. (2018, 21 Haziran). İsoning mo’jizalari: 4000 kishini eyish. Eferrit. https://uz.eferrit.com/isoning-mojizalari-4000-kishini-eyish/.
• Hojiyev, A. (1963). O’zbek tilida qo’shma, juft va takroriy so’zlar. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi.
• Xabar.uz. (2019, 15 Ekim). Eng osoyishta mamlakat. Xabar.uz. https://www.xabar.uz/uz/xorij/eng-osoyishta-mamlakat-islandiya-haqida-10ta-beqiyos-fakt.
• Xo’jayev, M. (2008). Shermuhammadbek qo’rboshi. Sharq (chromeextension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://gunturkbetikevi.files.wordpress.com/2011/01/shermuhammadbek_qurboshi.pdf, son erişim tarihi: 11 Şubat 2023). İlhan, N. (2009). Türk dilinde çokluk. Manas.
• İnkelas, S. & Zoll, C. (2009). Reduplication doubling in morphology. Cambridge University.
• Karahan, L. (2008). Tekrar gruplarında ünlü düzeni-anlam ilişkisi üzerine düşünceler. Ekrem Arıkoğlu (Ed.), Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun Armağanı içinde (ss. 140-148). Akçağ.
• Karaman, A. (2021). Eski Türkçede (VIII.-XII. yüzyıl) ikilemeler. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kayalar, F. (2017). Türkçe ve İngilizcedeki ikilemelerin yapısal özelliklerinin karşılaştırılması. Turkish Studies - Language, 12(30), 311-324.
• Qobiljonovna-Ernazarova, M. (2023). “Ayub G'ulomovning Oʻzbek tilshunosligida grammatik kategoriyalarga oid tadqiqi” (otlarda koʻplik kategoriyasi mısolıda). Eurasian Journal of Academic Research, 3(1), 158-162.
• Mirzayev T., Musoqulov A., & Sarimsoqov B. (2005). O’zbek xalq maqollari. Sharq.
• Özbek, E. E. (2021). Türk dilinde “ikileme” terimi ve Tuva Türkçesi örneğinde ikilemelerin/ikili sözlerin semantik özellikleri üzerine. Turkish Studies - Language, 16(4), 2481- 2510.
• O’zbekiston Respublikası Ichki Ishlar Vazirligi (2022). Jamoat tartibini saqlash xizmati. https://iiv.uz/news/yaratilgan-shart-sharoit-va-oziq-ovqat-mahsulotlarining-sifati-organilmoqda. Öz, Aynur (1997). Özbek Türkçesinde ikileme. Türkoloji Dergisi, XII/1, 287-311.
• Öz, Aynur (1999). Özbek Türkçesinde isimler. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Öztürk, S. (2008). Yeni Uygur Türkçesinde ikilemeler. Turkish Studies - Language, 3(4), 1036-1048.
• Rubino, C. (2005). Reduplication: form, function and distribution. B. Hurch (Ed.), Studies on Reduplication in inner (pp. 11-29). De Gruyter.
• Toprak, F. (2005). Harezm Türkçesinde ikilemeler. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 2, 277-292.
• Tuna, O. N. (1949). Türkçede tekrarlar. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 3(2-3) (Kowalski Özel Sayısı), 429-477.
• Tuna, O. N. (1986). Türkçenin sayıca eş heceli ikilemelerinde sıralama kuralları ve tabii bir ünsüz dizisi. JATS, 30-31(163-228), 163-228.
• sir-asror (2023, 11 Şubat). Uzsmart.ru’da. https://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/4650-shudring-tushgan-bedazor-ikki-i-shukur-xolmirzayev.html. Sulton, İ. J. (2021). Alisher Navoiy. Adabiyot.
• Shodmonova, M. (2018). She’rlar. (https://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/yoshlar/marhabo-shodmonova-poetry.html, son erişim tarihi: 11 Şubat 2023). Ziyoyev, H. (2003). Asarlar toplami IV. Sharq.
• Zoriy (2015, 15 Eylül). Zoriy (XIX-XX Asr). Ziyouz’da. https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-sheriyati/o-zbek-mumtoz-adabiyoti/zoriy-xix-xx-asr.