Use of the “a/e” Character in Old Turkic Letter Texts

Yıl 2024, Sayı: 77, 43 - 74, 01.06.2024

Muhammed Mustafa Bakır

https://doi.org/10.32925/tday.2024.111

Öz

An important part of the oldest texts surviving from the Turks, who built a deep civilization in a wide geography in the historical process, were written in runic letters. The texts created with Old Turkic/Kokturk letters, also known as runic script, are engraved on many objects. After being solved by Thomsen for the first time, who the carved writings belong to and the messages they carry have come to light. The texts obtained thanks to the processing of the relevant writing system in a wide geography not only provide information about that period, but also provide important information about the writing systems and use of writing of the Kokturks. One of this information is the punctuation marks used in inscriptions. Since the deciphering and introduction of runic letters, the generally accepted punctuation marks in texts with runic letters are colons and ellipsis. It is seen that these signs are used in the function of separating words and/or phrases. However, in addition to these signs, the “a/e” character, which is frequently seen especially in rock inscriptions, has been used beyond being phoneme. Sometimes it is considered as a vocative suffix or preposition, and sometimes it is accepted as a punctuation mark that serves as a separation. In this study, the character “a/e” was examined on the published inscriptions and classified according to its usage characteristics. When there are obvious differences in the readings in the current publications, the relevant readings are evaluated by comparing them with the estampage images or drawings of the inscriptions. It has been studied on generally accepted and persuasive text readings.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic language, Old Turkic letters, epigraphy, “a/e” character

Köktürk harfli metinlerde geçen “a/e” karakterinin kullanımı

Öz

Tarihî süreç içerisinde çok geniş bir coğrafyada derin bir medeniyet inşa eden Türklerden bugüne kalan en eski metinlerin önemli bir kısmı Köktürk harfleriyle yazılmıştır. Runik yazı şeklinde de bilinen Köktürk harfleri ile oluşturulan metinler pek çok nesne üzerine kazınmıştır. İlk defa Thomsen tarafından çözüldükten sonra oyma yazıların kime ait olduğu ve taşıdıkları mesajlar gün yüzüne çıkmıştır. Bu yazı ile yazılan metinleri içeren çeşitli nesneler çok geniş bir coğrafyaya yayılmaktadır. İlgili yazı sisteminin geniş bir coğrafyada işlenmesi sayesinde elde edilen metinler sadece o dönem hakkında bilgi vermemekte, ayrıca Köktürklerin yazı sistemleri ve yazıyı kullanımları hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Bu bilgilerden biri yazıtlarda kullanılan noktalama amaçlı işaretlerdir. Köktürk harflerinin çözülüp tanıtılmasından beri Köktürk harfli metinlerde genel kabul gören noktalama işareti iki nokta üst üste, üç nokta üst üste gibi işaretlerdir. Bu işaretlerin sözcükleri ve/veya sözcük gruplarını ayırma görevinde kullanıldığı görülmektedir. Ancak bu işaretlerin yanı sıra özellikle kaya yazıtlarında sıkça görülen “a/e” karakteri bir fonem olmanın ötesinde kullanılmıştır. Kimi zaman vokatif bir ek veya edat olarak değerlendirilirken kimi zaman ayırma görevinde bir noktalama işareti olarak kabul görmüştür. Bu çalışmada “a/e” karakteri yayımlanmış olan yazıtlar üzerinde incelenerek kullanım özelliklerine göre tasnif edilmiştir. Mevcut yayımlardaki okumalarda bariz farklılıklar ile karşılaşıldığında ilgili okumalar yazıtların estampaj görüntüleri veya çizimleri ile karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Genel kabul gören, ikna edici metin okumaları üzerinde çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Köktürk harfleri, yazıt bilimi, “a/e” karakteri, eski Türkçe

Kaynakça

• Alimov, R. (2013). Eski Türk runik metinlerdeki esiz üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 49, 17-37.
• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı yazıtları: Eski Türk runik yazıları üzerine bir inceleme. Kömen.
• Alyılmaz, C. (1994). Orhun yazıtlarının söz dizimi (Tez No. 36617) [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Alyılmaz, C. (1999). Ünlemlerin seslenmeleri kuvvetlendirici işlevleri. Türk gramerinin sorunları II içinde (s. 534-540).
• Alyılmaz, C. (2005). Orhun yazıtlarının bugünkü durumu. Kurmay.
• Alyılmaz, C. (2006). Kırgızistan’daki (Kök)türk harfli yazıtların bugünkü durumu. Journal of Turkic Civilization Studies, 1(2), 17-27.
• Alyılmaz, C. (2013a). Karı Çor Tigin yazıtı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2), 1-61.
• Alyılmaz, C. (2013b). Yorçı yazıtı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(3), 29-46.
• Alyılmaz, C. (2015). İpek yolu kavşağının ölümsüzlük eserleri. Erzurum Atatürk Üniversitesi.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk yazıtları. Türk Dil Kurumu.
• Amancolov, A. S. (1978). K genezisu tyurkskih run. Voprosıy Yazıkoznaniya, 2, 76-87.
• Amancolov, A. S. (2003). İstoriya i teoriya drevnetyurkskogo pisma. Mektep.
• Arat, R. R. (1985). Kutadgu Bilig: II çeviri (3. bs.). Türk Tarih Kurumu.
• Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig: I metin (3. bs.). Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (2004). Türkçe ilk Kur'an tercümesi (Rylands nüshası): Karahanlı Türkçesi: Giriş, metin, notlar, dizin. Türk Dil Kurumu.
• Aydın, E. (2015). Yenisey yazıtları. Kömen.
• Aydın, E. (2017). Hoyto–Tamır Tayhar–Çuluu yazıtları. Türkbilig, 33, 1-14.
• Aydın, E. (2018). Uygur yazıtları. Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019a). Orhon yazıtları (3. bs.). Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019b). Sibirya'da Türk izleri Yenisey yazıtları. Kronik.
• Aydın, E. (2019c). Taşa kazınan tarih (3. bs.). Kronik.
• Aydın, E. (2021b). Bozkırın tanıkları. Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2021a). Türklerin bilge atası Tonyukuk (4. bs.). Kronik.
• Aydın, E. (2022). Eski Türk yazıtları. Selenge.
• Badam, A. (2010). Moğolistan’daki runik yazıtlar. Türkbilig, 20, 67-81.
• Badam, A. (2018). Moğolistan’da bulunan kayalar üzerindeki runik yazıtlar 2010-2017. Türkbilig, 35, 143-154.
• Barutçu Özönder, F. S. (2000a). Eski Türk çağı kaya yazıtları: I. Örük yazıtı, II. Hangiday yazıtı, III. Arhanan yazıtı. Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, II(1), 121-133.
• Barutçu Özönder, F. S. (2000b). Eski Türk çağı yazıtları: I. Açit yazıtları I-II-III, Yamaanı-Us kaya yazıtı. Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, II(2), 147-153.
• Barutçu Özönder, F. S. (2001). Türkçe enklitik edatlar: çI/çU. KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmaları Dergisi, III(2), 75-86.
• Barutçu Özönder, F. S. (2006). Çöyr yazıtı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3(3), 108-124.
• Battulga, T. (2020). The small monuments of Mongolian runic inscription. Archaeological Relicks Of Mongolia Catalogue Series.
• Bazılhan, N. (2008). Drevnetyurkskiye pis’mennıye pamyatniki Kazakhstana. Tyurkologiya Turkestan, 5(6), 117-122.
• Bazılhan, N. (2014). Kazakistan’da bulunan Göktürk yazıtları hakkında. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(2), 1-12.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2008). La enklitiği ve Türkçede bir “pekiştirme enklitiği” teorisi. Dil Araştırmaları, 2(2), 35-56.
• Ercilasun, A. B. (2015). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi (15. bs.). Akçağ.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2020). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t Türk: Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin (4. bs). Türk Dil Kurumu.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon (Vol. 1). Otto Harrassowitz Verlag.
• Erdal, M. (1993). The runic graffiti at Yar Khoto. M. Ölmez (Haz.), Türk Dilleri Araştırmaları 3 içinde (s. 87-108). Simurg.
• Erdal, M. (2000). Clitics in Turkish. A. Göksel ve C. Kerslake (Ed.), Studies on Turkish and Turkic languages içinde (s. 41-55). Harrassowitz Verlag.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Brill.
• Erdal, M. ve Kubarev, G. (2019). Güneydoğu Altay’daki Sarı-Kobı yazıtı. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), 30, 227-239.
• Gabain, A. v. (1988). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın, Çev.). Türk Tarih Kurumu.
• Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin derin yapısı (C. Alyılmaz ve O. Mert, Haz.). Belen.
• Kızlasov, İ. L. (2002). Pamyatniki runiçeskoy pismennosti Gornogo Altaya. Gorno-Altaysk.
• Kızlasov, İ. L. (2003). Novosti Tyurkskoy runologii I. Yeniseyskiye nadpisi na gore Yalbaktaş (Gornıy Altay). “Gumanitariy” Akademiya Gumanitarnıy İssledovaniy.
• Kızlasov, İ. L. (2005). Talasskiye naskal’nıye nadpisi. Rossiyskaya Arheologiya, 2, 46-55.
• Kızlasov, İ. L. (2010). Proçteniye runiçeskoy nadpisi uroçişa Akterek. İ. V. Yerofeyeva, B. T. Zhanayev ve L. Ye. Masanova (Ed.), Rol' nomadov v formirovanii kul'turnogo naslediya Kazakhstana nauçnıya çteniya pamyati N. E. Masanova içinde (s. 345-347). Print-S.
• Kızlasov, İ. L. (2011). Kak Nazıvali runiçeskoye pis’mo sami Tyurkskiye narodıy. Rossiyskaya Tyurkologiya, 2(5), 62-74.
• Klyaştorny, S. ve Kubarev, G. (2002). Turkskiye runiçeskiye epitafii iz Çuyskoy stepi. İstoriya i Kultura Vostoka Azii, 2, 78-82.
• Koca, S. (2018a). Tarihî Türk lehçelerinde klitikler (8-15. yüzyıl) (Tez No. 515229) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Koca, S. (2018b). Klitik kavramı ve Türkçede klitikler-I. Dil Araştırmaları, 12(23), 299-315.
• Koca, S. (2020). Klitik kavramı ve Türkçede klitikler-II. Dil Araştırmaları, 14(26), 7-36.
• Konkobayev, K., Useev, N. ve Şabdanaliyev, N. (2015). Altay Cumhuriyeti’ndeki eski Türk yazıtları albümü. Gılım.
• Kononov, A. N. (1980). Grammatika yazıka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov VII-IX vv. Nauka.
• Korkmaz, Z. (2010). “lA” pekiştirme ek-edatının Türkiye Türkçesi ağızlarındaki uzantıları ve -AlA tekrarlama ekinin yapısı üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 58(1), 7-20.
• Kormuşin, İ. (2001). Kuzey Tuva Ögök-Turan vadisindeki Göktürk anıtlarının bazı özellikleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 48, 257-261.
• Kormuşin, İ. (2016). Yenisey yazıtları (R. Alimov, Çev.). İ. Kormuşin, E. Mozioğlu, R. Alimov ve F. Yıldırım (Haz.), Yenisey-Altay-Kırgızistan yazıtları ve Kâğıda yazılı runik belgeler (s. 15-226) içinde. Bilgesu.
• Kormuşin, İ. (2017). Yenisey eski Türk mezar yazıtları (R. Alimov, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Malov, S. Ye. (1951). Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. Akademiya Nauk SSSR.
• Malov, S. Ye. (1952). Yeniseyskaya pismennost tyurkov. Akademiya Nauk SSSR.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur dönemi yazıtlarından Tes-Tariat-Şine Us. Belen.
• Mert, O. (2013). Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında boşluk karakterinin (:/≅/·/) kullanımıyla ilgili karşılaşılan farklılıklar. H. Şirin User ve B. Gül (Ed.), Yalım kaya bitigi Osman Fikri Sertkaya armağanı içinde (s. 1-30). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Mert, O. (2015). Köli Çor yazıtı ve anıt mezar kompleksi. Atatürk Üniversitesi.
• Orkun, H. N. (2019). Eski Türk yazıtları (birleştirilmiş 5. bs.). Türk Dil Kurumu.
• Ölmez, M. (2021). Orhon-Uygur Hanlığı dönemi Moğolistan’daki eski Türk yazıtları metin-çeviri-sözlük (4. bs.). Bilgesu.
• Özçelik, S. (2022). Dede Korkut: Dresden yazması: I giriş, notlar (2. bs.). Türk Dil Kurumu.
• Rogojinskiy, A. E. (2010). Novıye nahodki pamyatnikov drevnetyurkskoy epigrafiki i monumental’nogo isskustva na yuge i vostoke Kazakhstana. I. V. Yerofeyeva, B. T. Zhanayev ve L. Ye. Masanova (Ed.), Rol’ nomadov v formirovanii kul’turnogo nasldeiya Kazakhstana nauçnıye çteniya pamyati N. E. Masanova içinde (s. 329-344). Print- S.
• Sertkaya, O. (2014). Altay, Yenisey ve Moğolistan yazıtları üzerine notlar. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(3), 1-13.
• Sertkaya, O. F. ve Harcavbay, S. (2001). Hoyto-Tamir (Moğolistan)’dan yeni yazıtlar (ön neşir). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 48, 313-46.
• Sertkaya, O. F., Alyılmaz, C. ve Battulga, T. (2001). Moğolistan’daki Türk anıtları projesi albümü. Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı.
• Sultanzade, V. (2018). Atebetü’l-Hakâyık’ta bir emir eki. Karadeniz Araştırmaları, 59, 297-305.
• Şçerbak, A. M. (1970). Yeniseyskiye runiçeskiye nadpisi k istorii otkrıtiya i izuçeniya. Tyurkologiçeskiy Sbornik 1970 içinde (111-134).
• Şirin User, H. (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur kağanlığı yazıtları söz varlığı incelemesi (2. bs.). Kömen.
• Şirin, H. (2020). Başlangıcından günümüze Türk yazı sistemleri (2. bs.). Bilge Kültür Sanat.
• Tekin, T. (1964). On a misinterpreted word in the old Turkic inscriptions. UAJb, 35, 134-144.
• Tekin, T. (1988). Orhon yazıtları (5. bs.). Türk Tarih Kurumu.
• Tekin, T. (1989). XI. yüzyıl Türk şiiri Dīvānu Luġāti’t-Türk’teki manzum parçalar. Ankara.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri (M. Ölmez, Yay.; 2. bs.). Sanat Kitabevi.
• Thomsen, V. (2019). Orhon yazıtları araştırmaları (V. Köken, Çev. ve Yay.; 3. bs.). Türk Dil Kurumu.
• Useev, N. (2010). Esizime mi? sizime mi? Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14(34), 1-8.
• Useev, N. (2011). Yenisey Cazma Estelikteri. Turar.
• Useev, N. (2015). Kazakistan’da bulunan Koytubek yazıtında Köktürk yazısının adı geçiyor mu? Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(3), 860-868.
• Useev, N. (2019a). Kırgızistan’daki (Kök)türk harfli yazıtlar. C. Alyılmaz, O. Mert ve N. Useev (Haz.), İslam öncesi Türk eserleri ve (Kök)türk harfli yazıtlar ortak Türk tarihi içinde (C VI, s. 297-336). Yeni Türkiye.
• Useev, N. (2019b). Köktürk harfli yazıtlardaki ‘esiz’ kelimesi üzerine. Dil Araştırmaları, 13(24), 31-42.
• Vasilyev, D. (1983). Grafiçeskiy fond pamyatnikov Tyurskoy runiçeskoy pismennosti aziatskogo areala. Nauka.
• Vasilyev, D. D. (1995). Dağlık Altaylardaki Kalbak-Taş mabedinin Göktürk yazıtları (A. 47, 48, 29, 50), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 41, 91-97.