Widespreading Glossemes in Eastern Turkish in Kitabu Evsâfı Mesacidi’ş-Şerife

Yıl 2024, Sayı: 77, 109 - 134, 01.06.2024

Ahmet Turan Doğan

https://doi.org/10.32925/tday.2024.113

Öz

In Turkish language research, the distinction between western and eastern Turkish was first used for Bulgarian and other Turkish dialects, but later it began to be used for Oghuz and other Turkish dialects (except Chuvash). Such a naming was made because it is more clearly seen that the Oghuzs, who established a written language in Anatolia in the 13th century, differ from eastern Turkish in terms of some phonetic, morphological and vocabulary features. In this framework, the eastern and western Turkish features of mixed dialect texts written in the early periods of Old Anatolian Turkish have made it difficult for researchers to make an interpretation about these texts. The differences between two different dialect groups were revealed based on eastern and western Turkish texts in the years between 13th and 15th centuries. Many studies on Oghuz glossemes were conducted within this framework. However, by making a reverse evaluation, some glossemes existing in Old Anatolian Turkish, disappearing over time and not being included in Turkish have not been discussed much. In this study, the use of phonetic, morphological and vocabulary glossemes, which are a tendency in Oghuz dialect but become widespreading in eastern Turkish texts, was examined in Old Anatolian Turkish through the text “Kitâbu Evsâfı Mesâcidi'ş-Şerîfe”. In this study, it was seen that some glossemes in Old Anatolian Turkish constituting the first written period of Oghuz language became widespread in eastern Turkish, and over time, they generally disappeared both in the written language of Anatolia and other Oghuz written languages.

Anahtar Kelimeler

Eastern Turkish, western Turkish, Old Anatolian Turkish, widespreading

Kitabu Evsâfı Mesacidi’ş-Şerife’de doğu Türkçesinde koyulaşan dil birimleri

Öz

Türk dili araştırmalarında batı Türkçesi-doğu Türkçesi ayrımı, önceleri Bulgar lehçesi ve onun dışında kalan Türk lehçeleri için kullanılırken sonraları Oğuzca ve onun dışında kalan Türk lehçeleri (Çuvaşça hariç) için kullanılmaya başlanmıştır. Anadolu’da 13. yüzyılda bir yazı dili kuran Oğuzların bazı ses, şekil ve söz varlığı özellikleri bakımından doğu Türkçesinden ayrıldıkları daha net olarak görüldüğü için böyle bir adlandırmaya gidilmiştir. Bu çerçevede Eski Anadolu Türkçesinin ilk dönemlerinde kaleme alınan karışık lehçeli eserlerin sahip olduğu doğu Türkçesi-batı Türkçesi özellikleri de bu eserlerle ilgili bir yorum yapma açısından araştırmacıları bir hayli zorlamıştır. İlerleyen zamanlarda artık 13-15. yüzyıllar arasında doğu Türkçesi ve batı Türkçesi metinlerinden yola çıkılarak iki farklı lehçe grubu arasındaki farklar ortaya konmuş ve bu çerçevede Oğuzca unsurlarla ilgili birçok çalışma yapılmıştır. Ancak, tersten bir değerlendirme yapılarak Eski Anadolu Türkçesinde yer alan ve zamanla kaybolup Türkiye Türkçesine ulaşmayan bazı dil birimleri pek ele alınmamıştır. Bu çalışmada Oğuzcada bir temayül olarak bulunan, ancak buna karşılık doğu Türkçesi metinlerinde koyulaşan ses, şekil ve söz varlığı birimlerinin Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerîfe adlı eser üzerinden Eski Anadolu Türkçesindeki kullanılma durumuna bakılmıştır. Çalışmada Oğuzcanın ilk yazılı dönemini oluşturan Eski Anadolu Türkçesindeki bazı dil birimlerinin doğu Türkçesinde koyulaşan birimler olduğu ve bunların izinin zamanla hem Anadolu’daki yazı dilinden hem de diğer Oğuz yazı dillerinden büyük oranda silindiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Doğu Türkçesi, batı Türkçesi, koyulaşma, Eski Anadolu Türkçesi

Kaynakça

• Akar, A. (2011). Türkiye Türkçesi ağızlarında Oğuzca dışı dil unsurları. 38. ICANAS uluslararası Asya ve Kuzey Afrika çalışmaları kongresi bildirileri; dil bilimi, bil bilgisi ve dil eğitimi içinde (s. 23-38). Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Akar, A. (2018). Eski Türkçeden Oğuzcaya saklantılar. Ş. Doğan ve M. S. Güneş (Ed.), Köktürk yazısının okunuşunun 125. yılında Orhun’dan Anadolu’ya uluslararası Türkoloji sempozyumu bildiriler kitabı içinde (1. C, s. 25-31). Kesit.
• Aktan, B. (2012). Mu’înü’l-Mürîd’de Oğuzca ses ve şekil özellikleri. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 32(2), 1-7.
• Boz, E. (2018). Hakîkî Divanı’nda eski Oğuz Türkçesi özellikleri üzerine. M. S. Yıldız, A. Can ve M. Özkaya (Ed.), III. uluslararası Aksaray sempozyumu bildirileri içinde (s. 39-46). Aksaray Üniversitesi Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• Çolak, D. (2015). Saha Türkçesinde Oğuzca unsurlar. R. Özyürek, H. Gökçe ve A. Çeleboğlu (Yay.), X. uluslararası büyük Türk dili kurultayı bildirileri içinde (s. 44-53). Bilkent Üniversitesi.
• Çürük, M. S. (2011). Mu’înü’l-Mürîd’de Oğuz Türkçesi unsurları. 38. ICANAS uluslararası Asya ve Kuzey Afrika çalışmaları kongresi bildirileri; dil bilimi, bil bilgisi ve dil eğitimi içinde (s. 405-418). Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Dilaçar, A. (1957). Türk lehçelerinin meydana gelişinde genel temayüllerin koyulaşması ve körlenmesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 5, 83-93.
• Doerfer, G. (1977). Das Chorasantürkische. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 25, 127-204.
• Doğan, A. T. (2019). VIII-XV. yüzyıllarda Oğuzların dili Türkçenin en yeğnisi miydi? Yeni Türkiye, 25(106), 496-505.
• Gül, M. (2015). Kutadgu Bilig’deki Oğuzca unsurlar. JASSS Studies, 37(1), 253-265.
• Gülsevin, G. (1998). Köktürk bengü taşlarındaki Oğuzca özellikler. Kardeş Ağızlar Türk Lehçe ve Şiveleri Dergisi, 7, 12-18.
• Gülsevin, G. (2004). Eski Türk yazı dilinde Oğuz lehçesinin ses, şekil ve sözvarlığı unsurları. Amanzholov readings-2004: The international scientific-practical conference içinde (s. 119-125).
• Gülsevin, G. (2007). Oğuzca olmayan tarihi metinlerde Oğuzca unsurlar ve Nehcü’l-Feradis örneği. Uluslararası sürekli Altayistik konferansı bildirileri içinde (s. 163-175). Türk Dil Kurumu.
• Gülsevin, G. (2010). Oğuzca olmayan Türk lehçelerinde Oğuzca unsurlar ve bunlara teorik bir yaklaşım. Turkish Studies, 5(1), 57-76.
• Gülsevin, G. (2011). Divanu Lügati’t-Türk’teki Oğuzca özelliklere karşılaştırmalı bir bakış. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 63, 331-345.
• Gülsevin, G. (2016). 11. yüzyılda hangi Oğuz diyalektleri vardı? Bilig, 76, 269-300.
• Gülsevin, G. (2022). Eski Türkçedeki Oğuzca belirtilere eklemeler. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, IV(1), 37-49.
• Gülsevin G. ve Boz, E. (2013). Eski Anadolu Türkçesi. Gazi Kitabevi.
• Gülsevin, S. (2007). Karay Türkçesinde Oğuzca unsurlar. Turkish Studies, 2(2), s. 300-306.
• Hazar, M. (2011). Çağatay Türkçesinde Oğuzca özellikler ve benzerlikler. The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), 4(1), 31-63.
• Kaymaz, Z. (2002). Hoca Ahmet Yesevî’nin hikmetlerindeki Oğuz Türkçesi unsurları. Türk Dünyası Araştırmaları, 139, 155-162.
• Kaymaz, Z. (2004). Çağatay Türkçesindeki Oğuzca unsurlar üzerine. Amanzholov readings-2004: The international scientific-practical conference içinde (s. 204-210). Kazakistan.
• Korkmaz, Z. (2005). Eski Türkçedeki Oğuzca belirtiler. Türk dili üzerine araştırmalar içinde (C I, s. 205-216). Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2013). Türkiye Türkçesinin temeli Oğuz Türkçesinin gelişimi. Türk Dil Kurumu.
• Levitskaya, L. S. (2005). Çuvaş Türkçesinde Oğuz Türkçesi unsurları var mı? (B. Bayram, Çev.). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VI(1), 251-255.
• Mazıoğlu, H. (1974). Ahmed Fakih, Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerìfe. Türk Dil Kurumu.
• Özveren, M. S. (2020). Eski Türk şiirinde Oğuzca unsurlar. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi (OTAD), IV(1), 142-153.
• Sertkaya, O. F. (1996). Bolsungıl tep tediler. Uluslararası Türk dili kongresi içinde (s. 135-142). Türk Dil Kurumu.
• Şahin, H. (2009). Eski Anadolu Türkçesi. Akçağ.
• Türk Dil Kurumu (t.y.). Tarama sözlüğü. 27 Ağustos 2023 tarihinde https://sozluk.gov.tr. adresinden ulaşılmıştır.
• Taşağıl, A. (2017). Eski Türk boyları -Çin kaynaklarına göre- (MÖ III. - MS X. asır). Bilge Kültür Sanat.
• Timurtaş, F. K. (2005). Eski Türkiye Türkçesi. Akçağ.
• Vörös, G. (2002). Halaç dilinde Oğuzca unsurlar. Türkler (C 3, s. 1216-1225). Yeni Türkiye.
• Yücel, B. (2021). Bâbür Divanı’ndaki Oğuzca özellikler üzerine. H. Tokyürek ve B. Bekar (Ed.), Doğumunun 60. yılında Nevzat Özkan armağanı ediyä yazıka içinde. Nobel Bilimsel Eserler.