The Source of Lexicographical Choices in Dictionnaire Turc-Français Through Meynard’s Review Of Lehce-i Osmani

Yıl 2024, Sayı: 77, 153 - 176, 01.06.2024

İrem Işıl Altun

https://doi.org/10.32925/tday.2024.115

Öz

Typical features of dictionaries are the elements that identify potential users and indicate the extent to which users’ expectations will be covered. Meynard’s Dictionnaire Turc-Français, the most important work of him for Turcology, hasn’t been subjected to such an analysis to date. Therefore, it isn’t known in which studies Dictionnaire Turc-Français can serve as a source. When such a study is planned, it becomes clear that the available information is insufficient according to lexicographical criterias: Meynard didn’t describe the dictionary-making process; only wrote an introduction in which he mentioned his sources, the users he aimed, and his general purpose. He didn’t even provide a user guide. Therefore, in order to analyze Dictionnaire Turc-Français, which hasn’t been studied in detail before, with lexicographical methods and to understand the attitude of him, it was deemed necessary to consult external data. For this purpose, data was collected by analyzing the review published in the Journal Asiatique in 1876 about Lehce-i Osmani, which Meynard listed among the sources of his dictionary. This review hasn’t been analyzed before too. Within the scope of this study, Meynard’s review was translated and his criticsms were evaluated in a comparative approach. The issues addressed in the review, such as vocabulary selection, etymology, and vocalization system, were examined in Dictionnaire Turc-Français. As a result of the research, it was determined that Lehce-i Osmani guides the entry plan and vocabulary selection of Dictionnaire Turc-Français, and Lehce-i Osmani should be the main checkpoint for the irregularities about etymology and vocalization.

Anahtar Kelimeler

Barbier de Meynard, Ahmet Vefik, Lehce-i Osmani, Dictionnaire Turc-Français, meta-lexicographical study

Meynard’ın Lehce-i Osmani’yi tanıtımından hareketle Dictionnaire Turc-Français’deki sözlüksel tercihlerin kaynağı

Öz

Sözlüklerin tipik özellikleri, muhtemel kullanıcıları belirleyen ve kullanıcıların beklentilerinin ne derece karşılanacağının anlaşılmasını sağlayan unsurlardır. Meynard’ın Türk dili araştırmaları bakımından bilinen en önemli eseri Dictionnaire Turc-Français, bugüne kadar böyle bir incelemeye tabi tutulmamıştır. Dolayısıyla bugün için tarihî bir sözlük özelliği sergileyen Dictionnaire Turc-Français’nin hangi araştırmalara kaynaklık edebileceği tam olarak bilinmemektedir. Bu türden bir çalışma yapmak istenildiğinde ise eldeki bilgilerin, sözlük bilimsel ölçütlere göre eksik kaldığı görülmüştür: Meynard sözlüğü hazırlarken izlediği yolu anlatmamış; yalnızca yararlandığı kaynaklardan, ulaşmayı hedeflediği kullanıcı kitlesinden ve genel amacından bahsettiği bir giriş yazmıştır. Sözlüğün kullanımına ilişkin herhangi bir bilgi vermemiştir. Bundan ötürü daha önce üzerinde ayrıntılı bir çalışma yapılmayan Dictionnaire Turc-Français’nin sözlük bilimsel yöntemlerle incelenebilmesi ve sözlükçünün tutumunun anlaşılabilmesi için dış verilere başvurulması gerekli görülmüştür. Bu amaçla, Meynard’ın sözlüğünün kaynakları arasında saydığı Lehce-i Osmani hakkında 1876’da Journal Asiatique’te yayımlanan tanıtım yazısı incelenerek veri toplanmıştır. Dictionnaire Turc-Français gibi, araştırma konusu edilen tanıtım yazısı da daha önce incelenmemiştir. Bu araştırma kapsamında Meynard’ın Lehce-i Osmani ile ilgili görüşleri tercüme edilmiş, olumlu ve olumsuz eleştirileri karşılaştırmalı bir şekilde değerlendirilmiştir. Karşılaştırma sırasında hem dönemin kaynaklarından hem de modern kaynaklardan yararlanılmıştır. Görüş ve eleştirilerde yer alan söz varlığı seçimi, köken bilgisi, ünlülendirme sistemi gibi konuların Dictionnaire Turc-Français’deki durumları araştırılmıştır. Araştırma sonucunda Dictionnaire Turc-Français’nin madde düzeni ve söz varlığı seçimine Lehce-i Osmani’nin yön verdiği, köken bilgisi ve sesletim kategorilerindeki düzensizlik konusunda Lehce-i Osmani’nin ana kontrol noktası olması gerektiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Barbier de Meynard, Ahmet Vefik, Lehce-i Osmani, Dictionnaire Turc-Français, sözlük bilimsel inceleme

Kaynakça

• Ahmed Cevdet. (1268). Medhal-i kavâ‘id. Matbaa-i Âmire.
• Ahmed Cevdet. (1273). Târîh-i Cevdet (cild-i salis). Takvimhâne-i Âmire.
• Ahmed Cevdet. (1291). Medhal-i kavâ‘id. Matbaa-i Âmire.
• Ahmed Cevdet. (1303). Tertib-i cedid kavaid-i Osmaniyye. Dikran Karabetyan Matbaası.
• Ahmed Cevdet Paşa. (1299). Kavâ‘id-i Türkiyye. Mahmud Bey Matbaası.
• Ahmed Cevdet Paşa. (1318). Kavâ‘id-i Türkiyye. Karabet Matbaası.
• Ahmed Vefik Paşa. (1306). Lehce-i Osmânî. Mahmud Bey Matbaası.
• Ahmet Vefik Paşa. (2000). Lehce-i Osmânî (R. Toparlı, Haz.). Türk Dil Kurumu. (Asıl çalışma 1890 yılında yayımlanmıştır.)
• Akün, Ö. F. (1989). Ahmed Vefik Paşa. TDV İslâm ansiklopedisi içinde (C 2, s. 143-157). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Arslan, F. (2009). Encümen-i dâniş ve Osmanlı aydınlanması. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(11), 422-441.
• Babelon. (1908). Nécrologie – Barbier de Meynard (discours de M. Babelon). Journal Asiatique, XII(10), 338-344.
• Barbier de Meynard. (1876). Lehdjè-i-Osmani, Dictionnaire ottoman, Constantinople, imprimerie impériale, 2 vol. in-8° compactes. Journal Asiatique, VIII(7), 275-280.
• Barbier de Meynard, A. C. (1881). Dictionnaire Turc-Français, supplément aux dictionnaires publiés jusqu’à ce jour (Volume Premier). Publications de l’École des langues oriantales vivantes.
• Centre National de la Recherche Scientifique. (t.y.) Sarrazin. Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales içinde. 06.02.2024 tarihinde https://www.cnrtl.fr/etymologie/sarrazin adresinden edinilmiştir.
• Eren, H. (2020). Eren Türk dilinin etimolojik sözlüğü (ETDES). Türk Dil Kurumu.
• Girard, P. (1909). Notice sur la vie et les travaux de M. Barbier de Meynard; lue dans la séance du 15 octobre 1909. Comptes Rendus des Séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 53(10), 686-719.
• Goldziher, I. (1909). Adrien C. Barbier de Meynard és Michael Jan de Goeje - külső tagok emlékezete. Magyar Tudományas Akadémia.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Setre. Güncel Türkçe Sözlük içinde. 02.02.2024 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden edinilmiştir.
• Hitzel, F. (2008). Barbier de Meynard. F. Pouillon (Ed.), Dictionaire des Orientalistes de langue Française içinde (s. 47-48). IISMM-Karthala.
• Huart, M. Cl. (1893). Sommaire des etudes turques, pendant la période 1886-1891. Oriental University Institute.
• Jackson, H. (2016). Sözlükbilime giriş (M. Gürlek ve E. Patat, Çev.). Kesit. (Asıl çalışma 2002 yılında yayımlanmıştır.)
• Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı. (t.y.a). Setre. Kubbealtı Lugatı içinde. 02.02.2024 tarihinde http://lugatim.com/s/setre adresinden edinilmiştir.
• Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı. (t.y.b). Setri. Kubbealtı Lugatı içinde. 02.02.2024 tarihinde http://lugatim.com/s/setri adresinden edinilmiştir.
• Lehce-i Osmânî. (1293). Tabhâne-i Âmire.
• Levasseur. (1908). Nécrologie – Barbier de Meynard (discours de M. Levasseur). Journal Asiatique, XII(10), 344-349.
• Mehmed Salâhi. (1322). Kamus-ı Osmani (kısm-ı rabi). Mahmud Bey Matbaası.
• Meral Türkmenoğlu, T. (2019). Ahmed Vefik Paşa’nın Lehce-i Osmânî adlı sözlüğünün 1876 ve 1889 tarihli baskıları üzerine sözlük bilimsel bir değerlendirme (Tez No. 537175) [Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Şemseddin Sami. (1317). Kâmûs-ı Türkî. İkdam Matbaası.
• Tansel, F. A. (1964). Ahmed Vefik Paşa’nın eserleri. TTK Belleten, 28(110), 249-284.
• Tomar, C. (2009). Sarasinler. TDV İslâm ansiklopedisi içinde (C 36, s. 116-117). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Vural, H. ve Böler, T. (2011). Ahmet Vefik Paşa ve Türk diline katkıları. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], 46, 1-24.
• Yavuzarslan, P. (2004). Türk sözlükçülük geleneği açısından Osmanlı dönemi sözlükleri ve Şemseddin Sâmî’nin Kâmûs-ı Türkî’si. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 44, 185-202.