About the Words “Yala” in Old Turkish and “Yalan” in Modern Turkish

Yıl 2024, Sayı: 77, 177 - 198, 01.06.2024

Serkan Şen

https://doi.org/10.32925/tday.2024.116

Öz

The semantic similarities of the words yala “slander, accusation, rumor, incrimination” in old Turkish and yalan “untrue, unreal” in modern Turkish suggest that they are based on a common origin. In fact, researchers, while explaining the words, have largely based the words on nominal etymological origins. Actually, it is a common trend to make assumptions about root meanings of words based on their existing meanings. It cannot be said that these two words with abstract meaning have been sufficiently focused on the transition processes from concrete to abstract meaning. Another obstacle to the semantic relationship to be established between yala and yalgan~yalan is the verb yala- “blame” in Divanu Lugati’t-Türk. Because although these words belong to the same conceptual field, considering the morphology of old Turkish, it is difficult to connect them to the same origin. In this article, firstly, the forms of yala “slander” and yalgan~yalan in the development and spread areas of Turkish will be revealed. Then, the opinions of the researchers regarding the derivation processes of these words will be conveyed and criticisms and objections will be voiced. In order to increase the effect of speech in communication and to direct the emphasis, intonation, melody and speed of the word, it will be discussed whether both words are associated with lip and palate licking actions. Grammar of the Turkish will be used as guide in order to give direction to this discussion. The subject will cover the root of the words and etymological evaluations will be made.

Anahtar Kelimeler

etymology, yalan, yala, Old Turkish

Eski Türkçe “yala”, çağdaş Türkçe “yalan” sözcükleri üzerine

Öz

Eski Türkçedeki yala “iftira, itham, söylenti, töhmet altında bırakma” ile Çağdaş Türkiye Türkçesindeki yalan “doğru olmayan, gerçek dışı” sözcüklerinin semantik yakınlıkları, ortak bir köke dayandıklarını düşündürmektedir. Nitekim araştırmacılar yala sözcüğünü ve eski biçimi yalgan olan yalan’ı izah ederken yaygın bir benimseyişle onları saymaca tabanlara bağlamışlardır. Sözcüklerin mevcut anlamlarından yola çıkılarak, türedikleri düşünülen tabanlara varsayımlar üzerinden mana verilmesi baskın bir eğilimdir. Soyut anlamlar taşıyan yala ve yalgan ~ yalan sözcüklerinin somuttan soyuta doğru sergilemeleri gereken anlam dönüşümleri üzerinde yeterince durulduğu söylenemez. Yala “iftira” ve yalgan ~ yalan arasında kurulacak ilişkinin önündeki bir başka sorun ise Divanu Lugati`t-Türk’te tanıklanan yala- “suçlamak, iftira etmek” fiilidir. Zira aynı kavram alanından doğan yala “iftira” sözcüğünü ve yala- fiilini ortak kökene indirgemek Eski Türkçenin ek yapısı uyarınca güçlükler barındırmaktadır. Makalede öncelikle yala ve yalgan ~ yalan’ın Türkçenin gelişme ve yayılma alanlarındaki görünümleri ortaya konularak araştırmacıların türeme süreçleri hakkındaki görüşleri aktarılacaktır. Ardından sınıflandırılan görüşlere dair eleştiri ve itirazlar dile getirilecektir. Her iki sözcüğün kişiler arası iletişimde konuşmanın tesirini artırmak üzere sözün vurgusunu, tonlamasını, ezgisini ve seriliğini artırmak için damak ile dudakların yalanması eylemiyle olan ilgisi tartışılacaktır. Bu tartışmaya istikamet vermek üzere Türkçenin dil bilgisi imkânlarından yararlanılacaktır. Konu, sözcüklerin dayandıkları çekirdek kökü kapsayacak biçimde ele alınıp etimolojik değerlendirmelerde bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

etimoloji, yalan, yala, Eski Türkçe

Kaynakça

• Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig: I Metin. Türk Dil Kurumu.
• Arat, R. R. (2003). Kutadgu Bilig: II Çeviri. Türk Tarih Kurumu.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Akçağ.
• Arıkoğlu, E. ve Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (1997a). Nāṣirü'd-dīn bin Burhānü'd-dīn Rabġūzī Kıṣaṣü'l-Enbiyā (Peygamber kıssaları): I Giriş - metin-tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (1997b). Nāṣirü'd-dīn bin Burhānü'd-dīn Rabġūzī Kıṣaṣü'l-Enbiyā (peygamber kıssaları): II Dizin. Türk Dil Kurumu.
• Bammatova, Z. Z. (1969). Kumıksko-Russkiy slovar. İzdatelstvo Sovetskaya Entsiklopediya.
• Boeschoten, H. (2022). A dictionary of early middle Turkic (J. O'Kane, Ed.). Brill.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratur-Sprachen Mittelasiens. Brill.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Clarendon.
• Çetin, E. (2012). Altun Yaruk yedinci kitap Berlin Bilimler Akademisindeki metin parçaları karşılaştırmalı metin, çeviri, açıklamalar, dizin. Karahan.
• Doerfer, G. (1975). Türkische und mongolische Elemente im neupersischen I-IV. Franz Steiner.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā giriş-metin–çeviri–notlar-dizin. Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk: Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B., Aliyev, A. M., Şayhulov, A., Kajıbek, E. Z., Uulu, K. K., Yusuf, B., Göklenov, C., Mahpir, V. U. ve Çeçenov, A. (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü I-II. Kültür Bakanlığı.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation a functional approach to the lexicon, Vol. I-II. Otto Harrassowitz.
• Fasmer, M. (1987). Etimologiçeskiy slovar russkogo yazıka (C 4). Progress.
• Gabain, A. V. (2000). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın, Çev.; 3. bs.). Türk Dil Kurumu. (Orijinal çalışma basım tarihi 1974).
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I-II. Türk Dil Kurumu.
• Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu.
• Harrison, K. D. ve Anderson, G. D. S. (2002). Tuvan-English, English-Tuvan dictionary. Peçat Ofsetnaya.
• Kanar, M. (2012). Arapça -Türkçe sözlük. Say.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçe verintiler sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Karaman, A. (2022). Eski Türkçede ikilemeler. Türk Dil Kurumu.
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi sözlüğü. Akçağ.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2012). Günümüz Tuva Türkçesi (Giriş-dil özellikleri-metinler-söz dizini) (Tez No. 308726) [Doktora tezi, Ege Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM-73 1v- 235v/2) giriş-inceleme-metin-dizin (Tez No. 141355) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Küçük, M. (2001). Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait satır arası ilk Kur’an tercümesi (İnceleme-metin- dizin) (Tez No. 100016) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Lessing, F. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük I-II (G. Karaağaç, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Levitskaya, L. S. (1989). Etimologiçeskiy slovar’ Tyurkskiy yazıkov. obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovi na bukvi “Dž”, “Ž”, “J”. Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Nadelyaev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R., ve Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar. İzdatel’stvo Nauka.
• Naskali Gürsoy, E. ve Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük N. A. Baskakov ile T. M. Toşçakova'nın Oyrotsko-Russkiy slovar'ından genişletilmiş. Türk Dil Kurumu.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İ. Kurban, Çev.). Türk Dil Kurumu. (Orijinal çalışma basım tarihi 1968).
• Nişanyan, S. (2009). Sözlerin soyağacı -çağdaş Türkçenin etimolojik sözlüğü-. Everest.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Özkan, F. (2003). Yıldırım, yıldız, alev, alaz, yalaz, ışın ve ışık kelimeleri nereden geliyor? Bilig, 27, 157-179.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Róna-Tas, A., & Berta, Á. (2011). West old Turkic: Turkic loanwords in Hungarian I-II. Harrassowitz.
• Sevortyan, A. V., & Levitskaya, L. S. (1974-2000). Etimologiçeskiy slovar Tyurkskiy yazıkov I-VI. Akademiya Nauk.
• Stachowski, M. (1984) Zum Turkischen yıldırım ‘Blitz’. Ural-Altaische Jahrbücher, 56, 154-155.
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch der türkischen Sprache. Ksiegarnia Akademicka.
• Şen, S. (2017). Eski Türkçenin deyim varlığı. Türk Dil Kurumu.
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân tercümesi (Meşhed nüshası [293. No.], giriş-metin-dizin) (C I-II). Akçağ.
• Taş, İ. (2009). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Türk Dil Kurumu.
• Tekin, Ş. (1976). Uygurca metinler II. Maytrısimit Burkancıların mehdisi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidaî bir dram (Burkancılığın Vaibhāṣika tarikatine ait bir eserin Uygurcası). Sevinç Matbaası. Tekin, Ş. (2001). İştikakçının köşesi. Simurg.
• Tekin, T. (1997). Türkoloji eleştirileri. Simurg.
• Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi grameri. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 9.
• Tekin, T. (2003). Makaleler I Altayistik (E. Yılmaz ve N. Demir, Haz.). Grafiker.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. (1995). Türkmence Türkçe sözlük. Simurg.
• Tietze, A. (2021). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı 7, T–Z (E. Yılmaz ve N. Demir, Ed.). Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA).
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu. (1993). Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğü XI, U-Z. Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu. (1996). Tanıklarıyla tarama sözlüğü VI. Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu. (2005). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 235v/3 – 450r/7) giriş–metin–inceleme-analitik dizin (Tez No. 144348) [Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Ünlü, S. (2012a). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Eğitim Kitabevi.
• Ünlü, S. (2012b). Harezm-Altınordu Türkçesi sözlüğü. Eğitim Kitabevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Kitabevi.
• Vámbéry, H. (1878). Etymologisches Wörterbuch der turko-tatarischen Sprachen. F. A. Brockhaus.
• Wilkens, J. (2016). Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā, Teil 1-2-3. Brepols.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Eski Uygurcanın el sözlüğü. Eski Uygurca–Almanca-Türkçe. Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız sözlüğü I-II (A. Taymas, Çev.). Türk Dil Kurumu. (Orijinal çalışma basım tarihi 1940).
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü'l-Edeb giriş, dil özellikleri, metin, indeks. Türk Dil Kurumu.