A New Compound Suffix in Tatar and Bashkir Word Derivation: +lıklı /+lěklě

Yıl 2024, Sayı: 78, 43 - 70, 25.12.2024

Murat Özşahin

https://doi.org/10.32925/tday.2024.119

Öz

There are many ways to derive words, such as phonetical, morphological, word combination, the evolution of word groups into compound words, formation of compound words with the help of suffixes, changing of type and function, and abbreviations. The most active of these is undoubtedly the morphological way due to the structure of the Turkish language. Suffixes are classified as productive, less productive or dead in each period according to their frequency and are listed alphabetically or by frequency in our grammar studies. Apart from their frequency, there are various classifications of suffixes in terms of structure. They are basically defined as simple and compound suffixes. It cannot be determined precisely when compound suffixes were formed. It is generally thought that these occurred in the early and middle periods of the Turkish language history. However, in the context of the continuity of the language, this situation is also an indication that the current time is not accepted as the process of the existence of the language. In contrast, the suffix combinations may also occur in the recent period within this continuity The study points out the existence of the +lIklI (+lIk+lI) suffix, which is detected in Tatar and Bashkir literary languages and used to express human qualities. Examples showing that the suffix +lIk forms new forms by combining with other suffixes have also been presented in different studies. This article aims to reveal a method for detecting a suffix combination comparatively from several aspects.

Anahtar Kelimeler

Tatar, Bashkir, compound suffix, suffix combination, noun formation

Tatar ve Başkurt Söz Yapımında Yeni Bir Birleşik Ek: +lıklı / +lěklě

Öz

Söz yapımının fonetik, morfolojik, söz birleştirme, söz gruplarının birleşik söze evrilmesi, ek yardımı ile birleşik sözlerin oluşumu, tür ve işlev değişikliği, kısaltmalar gibi çok çeşitli yolları vardır. Türk dilinin yapısı gereği bunların en aktif olanı ise şüphesiz morfolojik yoldur. Ekler, frekanslarına göre üretken, az üretken veya ölü olarak sınıflandırılırlar ve gramerlerimizde ya alfabetik ya da frekansları bakımından sıralanırlar. Frekansları dışında yapı bakımından da eklerin çeşitli tasnifleri vardır. Bunlar, en temelde basit ve birleşik ekler olarak tanımlanırlar. Birleşmelerinin ne zaman gerçekleştiği tam olarak belirlenemeyen birleşik eklerin genel olarak yazı dili tarihinin ilk ve orta dönemlerinde oluştuğu ifade edilir. Ancak bu durum, dilin sürekliliği bağlamında içinde bulunduğumuz zamanın dilin var oluş süreci olarak kabul edilmediğinin de bir göstergesidir. Hâlbuki ek birleşmeleri, bu devamlılık içerisinde yakın dönemde de meydana gelebilir. Bu makale, bir ek birleşmesinin birkaç yönden karşılaştırmalı olarak nasıl tespit edilebileceğine dair yöntem ortaya koymayı hedeflemektedir. Tatar ve Başkurt edebî dillerinde tespit edilen ve insana dair nitelikleri ifade etme işleviyle kullanılan +lIklI (+lIk+lI) ekinin varlığına işaret edilmektedir. +lIk ekinin başka eklerle birleşerek yeni biçimler meydana getirdiğini gösteren örnekler farklı çalışmalarla da ortaya koyulmuştur. Çalışma sırasında tercih edilecek terimde ortaya çıkabilecek belirsizliğin önüne geçmek amacıyla birleşik ek, ek kalıplaşması, ek yığılması terimlerinin kapsamı üzerine düşüncelere yer verilmiştir. Bu düşünceler ışığında +lIklI eki, birleşik bir ek olarak tanımlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tatar, Başkurt, birleşik ek, ek birleşmesi, isim yapımı

Kaynakça

• Abduvaliev, İ. (2008). Kırgız tilinin morfologiyası. Poligraf-resurs.
• Ahanov, K. (2008). Dil biliminin esasları (M. Ceritoğlu, Çev.) Türk Dil Kurumu.
• Ahtemov, M. H. (1994a). Ḫeźěrgě başḳort tělě: Yalġavźar yarźımında hüźyahalışı. Başḳort Devlet Universitetı.
• Ahtemov, M. H. (1994b). Başkort tělěněñ grammatika hüźlěgě. Başkortostan Neşriyetě.
• Ahtemov, M. H. (1999). Obratnıy slovar başkirskogo yazıka. PL No.1.
• Alkaya, E. (2021). Sibirya Tatar Türkçesi. Kesit.
• Argunşah, M. (2011). Türkçede zarf-fiil eklerinin durum ekleriyle kalıplaşması. Turkish Studies, 6(1), 55-68. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1931
• Aznabayev, E. M. ve Psyançin, V. Ş. (1976). Başkort tělěněñ tariḫı morfologiyahı. Başkirskoye Knijnoye İzdatelstvo.
• Biray, N., Ayan, E. ve Kurmangaliyeva Ercilasun, G. (2015). Çağdaş Kazak Türkçesi: Ses-şekil-cümle bilgisi-metinler. Bilge Kültür Sanat.
• Biray, N. ve Keskin, E. G. (2015). Birleşik eklerle ilgili bir teori denemesi. Türk Kültürü, 2, 109-134.
• Bogoroditskiy, V. A. (1935). Obşiy kurs russkoy grammatiki. Gosudarstvennoye Sotsialno-Ekonomiçeskoye İzdatelstvo.
• Clauson, S. G. (2007). Türkçede sekizinci yüzyıldan önce kullanılan ekler (U. Özalan, Çev.) Dil Araştırmaları, 1(1), Güz, 185-196.
• Crystal, D. (2008). A dictionary of linguistics and phonetics. Blackwell.
• Delice, T. B. (2007). Türkmen Türkçesinde +lIK ekinin işlevleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(1), 149-162.
• Demirez Güneri, A. (2016). Yeni Uygur Türkçesinde +lIK ekinin işlevleri ve +lIK ekli birleşik ekler. Aktualnıye voprosıy tyurkologiçeskih issledovaniy – K 180-letiyu kafedrı tyurskoy filologii Sankt-Peterburgskogo gosudarstvennogo universiteta içinde (1. bs., s.161-170). Sankt-Peterburg Universitet.
• Doğan, O. ve Koç, K. (2013). Kazak Türkçesi grameri. IQ Yayıncılık.
• Eker, S. (2010). Çağdaş Türk dili. Grafiker.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme teorisi ve Türkçe fiil birleşmeleri. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Gülsevin, G. (2001). Türkiye Türkçesinde birleşik zarf-fiiller. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(2), 125-144.
• Güzel, S. (2010a). Türkçede –lA-p > +lAp zarf kalıplaşması: Tatarca ve Başkurtça örneği. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 48(3/1), 54-64.
• Güzel, S. (2010b). Çuvaşça +lA(t)sA üzerine. Türkbilig, 20, 37-46.
• Güzel, S. (2013). Çuvaş Türkçesinde sözcükleşme örnekleri I: Çekimsiz fiil şekilleri ve şekil-zaman ekleri ile gerçekleşen kalıplaşmalar. Modern Türklük Araştırmaları, 10(2), 81-111. http://dx.doi.org/10.1501/MTAD.10.2013.2.16
• Hisamitdinova, F. G., Yagafarova, G. N. & Sufyanova, N. F. (2011). Başkort tělěněñ akademik hüźlěgě I. Kitap.
• Hisamitdinova, F. G., Yagafarova, G. N., Sabiryanova, S. G. & Muratova, R. T. (2011). Başkort tělěněñ akademik hüźlěgě II. Kitap.
• Hisamitdinova, F. G., Bagautdinova, M. İ., Yagafarova, G. N. & Sabiryanova, S. G. (2012). Başkort tělěněñ akademik hüźlěgě III. Kitap.
• Hisamitdinova, F. G., Bagautdinova, M. İ. & Yagafarova, G. N. (2012) Başkort tělěněñ akademik hüźlěgě IV. Kitap.
• Hisamitdinova, F. G., Bagautdinova, M. İ., Yagafarova, G. N. & Moratova, R. T. (2013). Başkort tělěněñ akademik hüźlěgě V. Kitap.
• Hisamitdinova, F. G., Bagautdinova, M. İ., Yagafarova, G. N., Nafikov, Ş. V. & Suleymanova, R. E. (2014). Başkort tělěněñ akademik hüźlěgě VI. Kitap.
• Hisamitdinova, F. G., Bagautdinova, M. İ., Yagafarova, G. N. & Karimova, R. N. (2015). Başkort tělěněñ akademik hüźlěgě VII. Kitap.
• Hisamitdinova, F. G., Bagautdinova, M. İ., Boskonbaeva, L. A., Yagafarova, G. N. & Nafikov, Ş. V. (2016). Başkort tělěněñ akademik hüźlěgě VIII.. Kitap.
• Hisamitdinova, F. G., Bagautdinova, M. İ., Yagafarova, G. N., Karimova, G. R. & Nafikov, Ş. V. (2017). Başkort tělěněñ akademik hüźlěgě IX. Kitap.
• Hisamitdinova, F. G., Bagautdinova, M. İ., İşkildina, L. K. & Yagafarova, G. N. (2018). Başkort tělěněñ akademik hüźlěgě X. Kitap.
• Hisamova, F. M. (Ed.) (2015). Tatar grammatikası I. TEhSİ.
• Hisamova, F. M. (2017). Tatar tělěněñ tariḫı grammatikası: Fonetika, morfologiya. Tatarstan Kitap Neşriyetě.
• İşbayev, K. G. ve İşkildina, Z. K. (2014). Başḳort tělěněñ ḳısḳasa hüźyahalış hüźlěgě. Kitap.
• Johanson, L. (2007). Türkçe dil ilişkilerinde yapısal etkenler (N. Demir, Çev.) Türk Dil Kurumu.
• Kayyum Nasırî (1895). Lehçe-i tatarî 1. Tipo-litografiya İmperatorskogo Universiteta.
• Kayyum Nasırî (1896). Lehçe-i tatarî 2. Tipo-litografiya İmperatorskogo Universiteta.
• Kerimoğlu, C. (2014). Türkiye Türkçesi gramerindeki düzensizlikler ve eş zamanlı gramer yazımı. Dil Araştırmaları, 14, 75-96.
• Keskin, E. G. (2020). Türkçede birleşik ekler. Kesit.
• Korkmaz, Z. (1960). Türkçede ek yığılması olaylarının meydana gelişi üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 8, 173-180.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (Şekil bilgisi). Türk Dil Kurumu.
• Lehmann, C. (2002). Thougths on grammaticalization (2nd edt.). Arbeitspapiere des Seminars für Sprachwissenschaft der Universität Erfurt. Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Türk Dil Kurumu.
• Öner, M. (2006, 7-8 Aralık). Başkurt söz varlığı üzerine notlar [Bildiri sunumu]. Cengiz Han ve Oğullarının İcraatlarının Türk Dünyasındaki Akisleri, İstanbul.
• Özşahin, M. (2023). Başkurt Türkçesi sözlüğü (2. bs.). Türk Dil Kurumu.
• Öztürk, J. (2017). Türk dilinde daha çok çaba isteyen değişimler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6 (4), 2182-2208.
• Sabitova, İ. İ. (2005). Tatar tělěněñ süzyasalış süzlěgě – “kěşě” tematik törkěměne karagan leksika. TEhSİ.
• Sarı, İ. (2015). Dilbilimsel uzatım ve Türkçedeki yaygın örnekleri. Turkish Studies, 10(16), 1011-1032. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8684
• Sinor, D. (1952). On some ural-altaic plural suffixes. Asia Major, 2(2), 203-230.
• Şemseddin Sami (1998). Kâmûs-ı Türkî. Alfa.
• Uygur, C. V. (2008). Kazak Türkçesi. Kriter.
• Yıldırım, H. (2009). Özbek Türkçesi (Dil bilgisi – alıştırmalar – konuşma – metinler). Gazi Kitabevi.
• Yıldırım, H. (2016). Sıfat-fiil eki –dIk ~ isimden isim yapma eki +lIk ve er- ~ bol- fiil ilişkileri. Dil Araştırmaları, 19, 79-100.
• Yuldaşev, A. A. (1981). Grammatika sovremennogo başkirskogo literaturnogo yazıka. Nauka.
• Yusupov, F. (2014). Tatar Türkçesi ağızları şimdiki zaman ortaçları – I. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE), 3(2), 80-102.