Recent Documentation on Turkic and Turkic-Related Languages and Language Varieties in China

Yıl 2025, Sayı: 79, 83 - 112, 20.06.2025

Abdurishid Yakup

https://doi.org/10.32925/tday.2025.129

Öz

This paper presents a review of the most significant contributions to the field of linguistics in China achieved by both local and foreign scholars since the publication of Prof. Dr. Lars Johanson’s seminal book, Discoveries on the Turkic Linguistic Map (2001). The focus of this article will be on the field linguistic research and documentation of Turkic and Turkic-related languages and language varieties conducted in China over the last twenty-five years. Considering the number of linguistic fieldwork projects on Turkic and Turkic-related languages and language varieties in Northwest China over the last three decades, it is not surprising that there is a sunstantial scholarly corpus based on these fieldworks. Nevertheless, a comprehensive evaluation encompassing the most significant documentation efforts is still lacking. Due to the sheer volume of material, it is not possible to provide a comprehensive literature review of all these studies. Therefore, this study highlights selected projects and publications that stand out in terms of methodology and scholarly significance. In the following, first, a concise overview of the “Chinese Language Resources Preservation Project” will be provided and then a brief introduction to some significant documentation projects and publications on Salar, Jungar Tuvan and Eynu will be presented. The originality of the article lies in its attempt to fill the gap caused by the lack of comprehensive studies that examine recent Turkological research conducted in China from an integrated perspective.

Anahtar Kelimeler

China , Turkic languages , Turkic-related languages , linguistic fieldworks , language documentation

Destekleyen Kurum

This article received financial support from TUBITAK BIDEB (2221 Guest or Academic Sabbatical Leave Program). It was developed from a conference that was held on 20 November 2024 during the author's stay at Hacettepe University, Department of Contemporary Turkish Dialects and Literatures. The conference was part of the Scientist Support Program.

Teşekkür

I would like to express my sincere thanks to my friends at Hacettepe University, Department of Contemporary Turkic Langauges and Literatures, TUBITAK, and especially to my dear friend Prof. Dr. Nurettin Demir for giving me this valuable opportunity. The text was edited and improved by Prof. Dr. Nurettin Demir and Prof. Dr. Emine Yılmaz. I would like to express my sincere gratitude to both of them. The remaining issues are the sole responsibility of mine.

Çin’de Türk Dilleri ve Türk Dilleriyle İlişkili Dil ve Dil Çeşitlerine İlişkin Son Belgeler

Öz

Bu makale, Prof. Dr. Lars Johanson'un ufuk açıcı kitabı Discoveries on the Turkic Linguistic Map'in (2001) yayımlanmasından bu yana Çinli ve başka ülkelerden akademisyenler tarafından Çin'de dil bilim alanına yapılan en önemli katkıların bir incelemesini sunmaktadır. Yazının odak noktası, son yirmi beş yılda Çin'de yürütülen Türk dilleri ve onlarla ilişkili dillerin alan dil bilimsel araştırması ve dokümantasyonu olacaktır. Son otuz yılda Kuzeybatı Çin’de Türk dilleri ve varyantları üzerine yapılan dil bilimsel alan çalışmalarının sayısı göz önüne alındığında, bu alan çalışmalarına dayanan önemli bir bilimsel külliyatın olması şaşırtıcı değildir. Ancak buna rağmen, en önemli belgeleme çalışmalarını kapsayan bütüncül bir değerlendirme hâlâ eksiktir. Malzemenin çokluğu sebebiyle, bütün bu çalışmalara kapsamlı bir genel bakış sunmak mümkün değildir. Bu sebeple, bu çalışma kapsamlı bir literatür taraması sunmak yerine, yöntem ve sonuçları açısından seçilmiş proje ve yayınları öne çıkarmaktadır. Aşağıda, öncelikle “Çince Dil Kaynaklarını Koruma Projesi”ne kısa bir genel bakış sunacak ardından Salar, Cungar Tuvası ve Eynu ile ilgili bazı önemli belgeleme projelerine ve yayınlara kısa bir giriş yapacağım. Netice itibarıyla makale, Çin’deki Türk dilleriyle ilişkili önemli dil belgeleme çalışmalarından Türkologları haberdar etmektedir. Makalenin özgünlüğü de buradan, son yıllarda Çin’de yürütülen Türkoloji araştırmalarını bütüncül bir bakışla ele alan kapsamlı bir çalışma eksikliğini gidermesinden kaynaklanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çin , Türk dilleri , Türk dilleriyle ilgili diller , dil bilimsel alan araştırması , dil bilimsel dokümantasyon

Destekleyen Kurum

Bu makale, TÜBİTAK BİDEB – 2221 Konuk veya Akademik İzinli (Sabbatical) Bilim İnsanı Destekleme Programı çerçevesinde Hacettepe Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümünde bulunduğum sırada 20 Kasım 2024 tarihinde verilen konferanstan geliştirilmiştir.

Teşekkür

Hacettepe Üniversitesi Çagdaş Türk Lehşeleri ve Edebiyatları Bölümündeki arkadaşlarıma, TÜBİTAK’a, özellikle de aziz dostum Prof. Dr. Nurettin Demir’e bana bu değerli fırsatı tanıdıkları için en içten teşekkürlerimi sunarım. Metin Prof. Dr. Nurettin Demir ve Prof. Dr. Emine Yılmaz tarafından düzeltilmiş ve geliştirilmiştir. Her ikisine de en içten teşekkürlerimi sunuyorum. Geriye kalan tüm sorunlar elbette sadece bana aittir.

Kaynakça

• Adalaiti, A. (2020). Zhongguo Wuzibiekezu yuyan wenhua yanjiu [Çin'deki Özbek halkının dili ve kültürü üzerine araştırma]. Çin Sosyal Bilimler.
• Aibibula, M. (2010). Salayu huayu cailiaoji [Konuşulan Salar dilinden metin derlemi]. Çin Minzu Üniversitesi.
• Aibibula, M. (2024). Xinjiang Yining Salayu [Sincan İli Salarcası]. Ticaret.
• Birtalan, Á. (2021). Oirat and Kalmyk, the Western Mongolic languages. M. Robbeets ve Alexander Savalyev (Ed.), The Oxford guide to the Transeurasian languages içinde (s. 350-369). Oxford University Press.
• Cheng, Sh. (1992). Aertai Tuwaren yuyan gaikuang [Altay Tuva diline genel bir bakış]. Yuyan yu Fanyi [Dil ve tercüme], 3, 27-32.
• Cheng, Sh. (1992a). Aertai Tuwaren yuyan gaikuang (xu) [Altay Tuva diline genel bir bakış, devamı]. Yuyan yu Fanyi [Dil ve tercüme], 4, 10-13.
• Cheng, Sh. (1994). Xinjiang Aertai shanqu de Tuwaren [Sincan'daki Altay Dağları'nda yaşayan Tuva halkı]. Zhongyang Minzu Daxue Xuebao [Milliyetler Merkezi Üniversitesi Dergisi], 5, 39-42. Cheng, Sh. (Ed.). (1997). Tujue yuyan bijiaoxue [Türk dilleri üzerine karşılaştırmalı bir çalışma]. Sincan Halkları.
• Chen, Z. vd. (Ed.). (1990). Zhongguo Tujue yuzu yuyan cihui ji [Çin'deki Türk dillerinde kelime koleksiyonu]. Milliyetler.
• Çin Halk Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı ve Devlet Dil Komisyonu. (2015). Eğitim Bakanlığı ve Devlet Dil Komisyonu'nun Çince Dil Kaynaklarının Korunması Projesinin Başlatılmasına İlişkin Genelgesi. https://web.archive.org/web/20210820025058/http://www.moe.gov.cn/srcsite/A19/s7067/201506/t20150610_189880.html
• Dixon, R. M. W. (2013). Basic linguistic theory: Volume 1. Methodology. Oxford University Press.
• Dwyer, A. M. (2000). Direct and indirect experience in salar. B. Utas ve L. Johanson (Ed.), Evidentials: Turkic, Iranian and neighbouring languages içinde (s. 45–59). Mouton de Gruyter.
• Dwyer, A. M. (2007). Salar: A study in inner Asian language contact processes: Part I. Phonology. Harrassowitz Verlag. (Turcologica 37,1)
• Geng, Sh. (2000). Materials of the Tuvinian language in China. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 1(2), 47-63.
• Geng, Sh. (2001). Materials on Tuvan in China. L. Bazin ve P. Zieme (Ed.), De Dunhuang a Istanbul: Hommage à James Russell Hamilton içinde (s. 43-62). Brepols.
• Geng, Sh. (2006). Materials of Tuvinian language in China (3). Central Asiatic Journal, 50, 16-34.
• Han J. (1989). Salayu cifa gaishu [Salar morfolojisi üzerine bir araştırma]. Qinghai Minzu Xueyuan Xuebao / Journal of Qinghai Institute of Nationalities, 1, 67-89.
• Hayasi, T. (2000). Lexical copying in Turkic: The case of Eynu. A. Göksel ve C. Kerslake (Ed.), Studies on Turkish and Turkic languages: Proceedings of the Ninth International Conference on Turkish Linguistics, Oxford, 1998 içinde (s. 433–439). Harrassowitz. (Turcologica 46)
• Hayasi, T. (2007). On the distribution of Eynu, a modern Uyghur-based secret language spoken in South Xinjiang, China. H. Boeschoten ve H. Stein (Ed.), Einheit und Vielfalt in der türkischen Welt: Materialien der 5. Deutschen Turkologenkonferenz, Universität Mainz, 4.-7. Oktober 2002 içinde (s. 182–192). Harrassowitz.
• Hayasi, T. (2009). Is Eynu a mixed language, a borrowed lexicon, or something else? É. Á. Csató, G. Ims, J. Parslow, F. Thiesen ve E. Türker (Ed.), Turcological letters to Bernt Brendemoen içinde (s. 121–132). Novus Press.
• Hayasi, T. (2012). Foreign and indigenous properties in the vocabulary of Eynu. L. Johanson ve M. Robbeets (Ed.), Copies versus cognates in bound morphology içinde (s. 381–394). Brill.
• Hayasi, T. (2014). Mixed language in use: A case of Eynu, a modern Uyghur-based secret language spoken in the south of Taklamakan. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 2, 99–115.
• Hölzl, A. (2021, Kasım 19-20). The Eynu language. Language contact in the Altaic world: A multiperspective approach [Konferansta sunulan bildirinin PowerPoint sunumu], Charles Üniversitesi, Prag, Çekya. https://www.academia.edu/62013927/The_Eynu_language
• Hu, Z.-H. ve Imart, G. (1987). Fu-Yü Gïrgïs: A tentative description of the easternmost Turkic language. Research Institute for Inner Asian Studies.
• Jang, T. (2021). Xibe and the Manjurian languages. M. Robbeets ve A. Savalyev (Ed.), The Oxford guide to the Transeurasian languages içinde (s. 269-287). Oxford University Press.
• Janhunen, J. (2003). Mongol dialects. J. Janhunen (Ed.), The Mongolic languages içinde (s. 177-192). Routledge.
• Johanson, L. (2001). Discoveries on the Turkic linguistic map. Swedish Research Institute in Istanbul. (Skrifter – Publications 5)
• Johanson, L. (2002). Türk dili haritası üzerinde keşifler (N. Demir ve E. Yılmaz, Çev.). Grafiker.
• Johanson, L. (2021). Turkic. Cambridge University Press.
• Kakuk, S. (1961). Textes salar. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 14(1-2), 95–117.
• Kasapoğlu, Ç. (2016). Fu-yü Kırgızları ve dilleri. S. Eker ve Ü. Çelik Şavk (Ed.), Son sesler kaybolmadan: Tehlikedeki Türk dilleri (IIA) içinde (s. 181–202). Uluslararası Türk Akademisi ve Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi.
• Ladstätter, O. ve Tietze, A. (1994). Die Abdal (Äynu) in Xinjiang. Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
• Li, Y., Ölmez, M. ve Kim, J. (2007). Some newly identified words in Fuyu Kirghiz (Part 1). Ural-Altaische Jahrbücher (Neue Folge), 21, 141–169.
• Liang, S. (2020. Documentation of Eynu in Xinjiang, China. University of Pennsylvania Working Papers in Linguistics, 26(1), Article 17.
• Lin, L. (1985). Salayu Jianzhi [Salar dilinin kısa dil bilgisi]. Milliyetler.
• Lin, L. (1992). Sala-Han Han-Sala cihui [Salar-Çince, Çince-Salar sözlüğü]. Sichuan Milliyetler.
• Mawkanuli, T (1999). The phonology and morphology of Jungar Tuva. Indiana University.
• Mawkanuli, T. (2005). Jungar Tuvan texts. Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies. (Uralic and Altaic Series, 170)
• Mawkanuli, T. (2017). Jungar Tuvan revitalization: Text corpus building. İ. A. Aydemir ve M. Erdem (Ed.), Tuva araştırmaları: Tuvaca varyantların belgelenmesi ve tanıklanması içinde (s. 109–135). Grafiker.
• Ma, D. (2002). Tuwayu [Tuva dili]. Xinjiang minzu yuyan fenbu yhuangkuang yu fazhan qushi [Sincan'da etnik dillerin dağilimi ve gelişme eğilimleri] içinde (s. 347-373). Pekin Dil Üniversitesi.
• Ma, W. (2015). Salayu xingtai yanjiu [Salar dili üzerine morfolojik bir çalışma]. Çin Sosyal Bilimler.
• Ma, W, Jianzhong, M. ve Stuart, K. (2001). The folklore of China’s Islamic Salar nationality. The Edwin Mellen Press. (Chinese Studies, Vol. 15)
• Mehmet, G. (2012). Çinghai Salarcasının tasvirî grameri: Ses bilgisi, şekil bilgisi, cümle bilgisi. Kurgan Edebiyat.
• Mehmet, G. (2014). Salar Türkçesinin çekim morfolojisi. Türk Dil Kurumu.
• Miao, D. (2019). Gansu Sunan Xibu Yuguyu [Kansu Eyaleti Sunan ilçesinde konuşulan batı Sarı Uygur dili]. Ticaret.
• Namka, M. (2007). Xinjiang Tuwaren yanjiu [Sincan'daki Tuvan halkı üzerine bir araştırma]. Milliyetler.
• Namka, Modog. (2009). Xinjiang Tuwaren shehui wenhua tianye diaocha yanjiu [Sincan'daki Tuvan halkının toplumu ve kültürü üzerine saha araştırması]. Milliyetler.
• Rind-Pawloski, M. (2014). Text types and evidentiality in Dzungar Tuvan. Turkic Languages, 18(1/2), 159-188.
• Schönig, C. (1998). Bemerkungen zum Fu-yü-Kirgisischen. J. P. Laut ve M. Ölmez (Ed.), Bahşı ögdisi. Festschrift für Klaus Röhrborn/Klaus Röhrborn armağanı içinde (s. 317-340). Simurg.
• Song, Zh. (1982). Tuwayu yanjiu [Tuva dili üzerine araştırmalar]. Çin Sosyal Bilimler Akademisi.
• Song, Zh. (1985). Tuwayu gaikuang [Tuva diline genel bir bakış]. Minzu Yuwen [Azınlık dilleri ve yazıları], 1, 65-80.
• Song, Zh. (1992). Multilingual families of the Tuvinian people in Xinjiang. International Journal of the Sociology of Language, 97, 23-36.
• Song, Z. (2007). Tuwayu [Tuva dili]. H. Sun, H. Zengyi ve H. Xing (Ed.), Zhongguo yuyan [Çin'deki diller] içinde (s. 1780–1797). Ticaret.
• Song, Z. (2015). Tuwayu he Tuwaren de duoyu shenghuo [Tuva dili ve Çin'deki Tuvalıların çok dilli yaşamı]. Çin Sosyal Bilimler.
• Sun, H., Hu, Z., ve Huang, X. (Ed.). (2007). Zhongguo yuyan [Çin'deki diller]. Ticaret.
• Tenişev, A. R. (1964). Salarskiye tekstıy [Salarca metinler]. Nauka.
• Tenişev, A. R. (1976). Stroy Salarskogo yazıka [Salar dilinin yapısı]. Nauka.
• Tenişev, E. R. (1997). Yazık fuyuyskih kirgizov [Fuyü Kırgızları’nın dili]. Yazıki mira: Tyurkskiye yazıki içinde (s. 435-345).
• Tuohuti, A. (2023). Xinjiang Ainuyu yannjiu [Sincan'da Eynu dili çalışması] [Doktora tezi, Milliyetler Merkezi Üniversitesi]. Milliyetler Merkezi Üniversitesi Azınlılar Dilleri ve Edebiyatları Fakültesi.
• Todoriki, M. (2010). Tuwa-Ren: The Emerging Ethnic Identity of the Altai-Tuvans in Xinjiang. Journal of Eurasian Studies, 3(2), 91-103.
• Xie, L. ve Sun, H. (2007). Zhongguo de yuyan diaocha [Çin'de dil araştırmaları]. H. Sun, H. Zengyi ve H. Xing (Ed.), Zhongguo yuyan [Çin'deki diller] içinde (s. 5–29). Ticaret.
• Xu, Y. (2000). Xinjiang-Qinghai Salayu Weiwueryu cihui bijiao [Sincan Salarları ve Uygurcanın karşılaştırmalı kelime hazinesi]. Sincan Üniversitesi.
• Xu, Y. ve Wu, H. (2005). Xinjiang Salayu [Salar dilinin Xinjiang çeşidi]. Sincan Üniversitesi.
• Yakup, A. (1988). Şincangdiki Salarlarni qisqiçä tonuşturuş [Sincan'daki Salarlar hakkında kısa bir araştırma]. Şincang Täzkirisi [Sıncan Yerel Dergisi], 3(4), 42-45.
• Yakup, A. (1997). Xinjiang Salayu jiegou tedan shixi [Sincanda konuşulan Salar dilinin yapısal özellikleri]. Xinjiang Daxue Xuebao [Sincan Üniversitesi Dergisi], 1, 93-97.
• Yakup, A. (2002). An Ili Salar vocabulary: Introduction and a provisional Salar-English lexicon. Department of Linguistics Tokyo University. (Contribution to the Studies of Eurasian Languages Series 5)
• Yakup, A. (2015). Non-Sinitic Languages of Northwest China. R. Sybesma (Ed.), Encyclopedia of Chinese language and linguistics online. Brill. https://doi.org/10.1163/2210-7363_ecll_COM_00000294
• Yakup, A. (2017). The Salar people and their language. S. Eker ve Ü. Çelik Şavk (Ed.), Endangered Turkic languages (IIB) içinde (s. 151-162). Uluslararası Türk Akademisi ve Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi.
• Yakup, A. (2022). Yellow Uyghur and Salar. L. Johanson ve É. Á. Csató (Ed.), The Turkic languages (2. bs.) içinde (s. 424-428). Routledge.
• Yakup, A. (2023). The first decade of the 21st century Salar linguistics: Three Chinese contributions on the Qinghai variety of Salar. Ü. Çelik Şavk, J.Garibova, D. Ergönenç, G. Yükselen Peler, M. Durmuş, E. Bozok ve S. Koca (Ed.), Cumhuriyet’in yüzüncü yılında Süer Eker: Çağdaş Türkolojinin izinde içinde. Grafiker.
• Yakup, A. (2024, 6–8 Mayıs). The documentation of the disappearance of the last remaining trace of the Fuyu Kirghiz language in north-eastern China [Bildiri]. Third Conference on the Endangered Languages of East Asia (CELEA): Setting Boundaries: How to (re-)Draw the Lines Defining Endangered Languages. Ca’ Foscari Üniversitesi, İtalya.
• Yamada, Y. (2020). Dagur. M. Robbeets ve A. Savelyev (Ed.), The Oxford guide to the Transeurasian languages içinde (s. 321-333). Oxford University Press.
• Zh., D., Wu, D. ve Elinu, E. (2022). Xinyuan Hasakeyu [Künäs'te konuşulan Kazakça]. Ticaret.