EBÛ HATİM AHMED B. HAMDÂN ER-RÂZÎ (Ö. 322/933-34) VE KİTÂBU’Z-ZÎNE ADLI ESERİ BAĞLAMINDA DİLBİLİM ALANINDAKİ GÖRÜŞLERİ* Ebû Hatim Ahmed B. Hamdan er-Râzî (322/933-34) and His Views in Linguistics in the Context of His Work Entitled Kitâbu’z-Zîne

Yıl 2015, Cilt: 2 Sayı: 1, 157 - 180, 08.07.2015

İbrahim Türkoğlu

https://doi.org/10.18039/ajesi.72275

Öz

ÖZET
Erken dönemde yaşamış olan Ebû Hâtim er-Râzî’nin hayatı hakkında kaynaklarda
yeterli bilgiye rastlamak mümkün olmamaktadır. Sınırlı bilgiler ve günümüze ulaşan
eserleri ışığında onun Arap dil âlimi ve İsmâiliyye mezhebinin ileri gelen davetçilerinden
biri olduğu kanaatine varmak mümkündür. Onun Kitâbu’z-Zîne fî’l-Kelimâti’lİslâmiyyeti’l-‘
Arabiyye adlı eseri, lafızların delâletini ve gelişimlerini/değişimlerini ele
alan, söylediklerini destekleyen nasları ve sahih şahitleri nakleden, bunları bazen tarihî
silsileyle tertip eden, Arap dilindeki ilk kitap olma özelliğine sahiptir.
Anahtar Kelimeler: Ebû Hâtim, Ahmed b. Hamdân, er-Râzî, Kitâbu’z-Zîne, Dilbilim.
ABSTRACT
Information in the historical sourses about the life of Ebû Hatim er-Râzî who lived in
the early periods of Islamıc history is insufficiant. In the light of limited information and
his extant works we can reach to the conclusion that he was Arabic linguist and notable
inviter to Ismaili sect. His work titled Kitâbu’z-Zîne fî’l-Kelimâti’l-İslâmiyyeti’l-‘Arabiyye is
a first book in the arabic language which examines signification and evolution of words
and narrates texts and correct witnesses which reinforce his sayings. Sometimes he
organizes the content of book chronologically.
Keywords: Ebû Hâtim, Ahmed b. Hamdân, er-Râzî, Kitâbu’z-Zîne, Linguistics.

Anahtar Kelimeler

Ebû Hâtim, Ahmed b. Hamdân, er-Râzî, Kitâbu’z-Zîne, Dilbilim

Kaynakça

• el-‘Âyid, Süleyman b. İbrahim, “Inâyetü’l-Müslimîn bi’l-Luğati’l-‘Arabiyye Hıdmeten li’l-Kur’ânı’l-Kerîm”, Suûdî Arabistan’ın Kur’ân’a ve Onun İlimlerine İhtimamı Konulu Sempozyum Bildirisi, 1421/2000. Erişim Tarihi: 30 Ocak 2014, http://uqu.edu.sa/files2/ tiny_mce/plugins/filemanager/files/4020126/r19.pdf
• Alan, Sevde- Güler, İsmail, “Kureyş Lehçesinin Klasik Arapçaya Etkisi”, UÜİFD, 16(2), 2007.
• Alpak, Mehmet Nuri, Arap Dilinde Sözlük Çalışmaları ve Nazım Efendinin “Tercümânu’l- Lügat” adlı eserinin incelenmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van 2006.
• Avcu, Ali, Karmatîlerin Doğuşu ve Gelişim Süreci, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi, Ankara 2009, s. 17.
• el-Bağdâdî, Abdulkâhir, el-Fark Beyne’l-Fırak, Kahire 1924.
• Bedevî, Abdurrahmân, Mevsu‘atü’l-Müsteşrikîn, Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1993.
• ___ , Mezâhibü’l-İslâmiyyîn, I-II, Dârul’‘İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1997.
• el-Bikâî, Burhânuddîn Ebû’l-Hasen, Nazmu’d-Dürer fî Tenâsubi’l-Âyât-i ve’s-Suver, I-VIII, Dâru’l-Kütübu’l-‘Ilmiyye, Beyrut 1415/1995.
• Brockelmann, Carl, Târîhu’l-Edebi’l-‘Arabî, I-VI, Daru’l-Me‘ârif, Kahire ts.
• el-Cevâlîkî, Ebû Mansûr, el-Mu‘arreb Mine’l-Kelâmi’l-A’cemiyyi alâ Hurûfi’l-Mu’cem, thk. F. Abdurrahîm, Dâru’l-Kalem, Dımeşk 1410/1990.
• el-Cezzâr, Fikrî Zekî, Medâhili’l-Müellifîn ve’l-A’lâmi’l-‘Arab, I-IV, Riyad 1991.
• Çetin, Nihat M., “Arap”, DİA, İstanbul 1991.
• Demir, Ramazan, Arap Dilbilimcilerine Göre Dillerin Kaynağı Meselesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul 2008.
• Durmuş, İsmail, “Sözlük”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009.
• Ebû ‘Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm, el-Garibu’l-Musannaf, I-II, thk., Ramadân Abdüttevvâb, nşr, Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Dîniyye, Kahire 1989.
• Gâlib, Mustafâ, Târîhu’d-Da’veti’l- İsmâîliyye, Dâru’l-Endelüs, Beyrut1965.
• el-Hamed, Muhammed b. İbrâhîm, Fıkhu’l-Luğa, Dâr-u İbn Huzeyme, Riyad 1426/2005.
• İbn. Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân, el-Hasâis, I-III, Beyrut trs.
• İbn Hacer el-‘Askalanî, Ebû’l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed b. ‘Ali, Lisânu’l-Mîzân, I-VII, Beyrut 1986.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l-Arab, I-IV, Kahire trs.
• İbnu’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya’kûb, el-Fihrist, Beyrut 1978. el-İsferâyînî, Ebû Muzaffer, et-Tebsîr fi’d-Dîn, Kahire 1955.
• Kaya, Mustafa, Arap Dili Fonetiği Ses-Anlam İlgisi, Eser Matbaası, Erzurum 2011.
• Kılıç, Hulûsi, “Sarf” , DİA, İstanbul 2009, XXXVI.
• Mîlâd, Hâlid, “er-Râzî, Ahmed b. Hamdân”, Mevsûatü A’lâmu’l-‘Ulemâi ve’l-Üdebâi’l-Arabi’l- Müslimîn, I-XI, Dâru’l-Cîl, Beyrut 2006.
• el-Mukrî, Ahmed b. Muhammed b. ‘Ali, el-Misbâhu’l-Münîr fî Garîbi’ş-Şerhi’l-Kebir, el- Matbaatu’l-Emîriyye, Kahire 1922.
• Poonawala, Ismail K., Biobibliography of Ismâ‘îlî Literatüre, Malibu, California, ts.
• Râgıb el-İsfahânî ,Ebu’l-Kâsım el-Hüseyin b. Muhammed, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, Daru’l-ma’rife, Lübnan trs.
• er-Râzî, Ebû Hatim, Ahmed b. Hamdân, A‘lâmu’n-Nübüvve, nşr. George Tarâbîşî, Dâru’s- Sâkî, Beyrut 2003.
• ___ , Kitabu’z-zîne fi’l-Kelimati’l-İslamiyyeti’l-Arabiyye, nşr. Hüseyn b. Feyyâz el-Hemadânî, Merkezü’d-Dirasât ve’l-Buhûsu’l-Yemenî, San‘a 1994.
• ___ , Kitâbu’z-Zîne, nşr. Abdullâh Sellûm es-Semerrâî, (es-Semerrâî, el-Ğulüvv ve’l-Fıraku’l- Ğâliyye fi’l-Hadârati’l-İslâm, Dâr-ı Vâsıt li’n-Neşr, ts.)
• es-Sâlih, Subhî, Dirâsât fî Fıkhu’l-luğa, Beyrut 2004.
• Sâlihiyye, Muhammed ‘Isâ, el-Mu’cemu’ş-Şâmil li’t-Turâsi’l-Arabiyyi’l-Matbu’, I-V, Kahire 1993.
• es-Semerrâî, Abdullâh Sellûm, el-Ğulüvv ve’l-Fıraku’l-Ğâliyye fi’l-Hadârati’l-İslâm, Dâr-ı Vâsıt li’n-Neşr, ts.
• es-Suyûtî, Celâlu’d-dîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, el-Müzhir fî ‘Ulûmi’l-luğa ve Envâiha, Dâru’l-kütübu’l-ilmiyye, Beyrut 1988.
• Tâmir, Ârîf, Târîhu’l-İsmâîliyye, Riyad el-Reyyâs li’l-Kütüb ve’n-Neşr, I-IV, London 1991.
• el-‘Uşeyrî, Muhammed Riyâd, et-Tasavvuru’l-Luğavî ‘Inde’l-İsmâ‘îliyye, Dirase fî Kitâbi’z-Zîne, Munşeetu’l-Masârif, İskenderiye 1985.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “A’lâmü’n-Nübüvve” , DİA, İstanbul 1989.
• ___ , “Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. Hamdân”, DİA, İstanbul 1994.
• Zâhir, İhsân İlâhî, İsmâ‘îliyye Tarih ve Akâid, İdâretu Tercümânı’s-Sünne, Lahor, Pakistan 1987.