Mevâlî During The First Century Of The Abbasid Caliphate

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 2, 281 - 306, 15.12.2019

Mehmet Nadir Özdemir

Öz

This study focuses on the status of the mevâlî in
the administrative levels and society during the early period of the Abbasid
Caliphate. The Abbasid Caliphate which founded on the geographical and
relatively political legacy of the Umayyad Caliphate who left large lands with
their conquests, chose to give priority to the nations and tribes that
supported the revolution while forming their own management paradigm. The
conditions and preferences developed after the Abbasid revolution, which was
supported by the Arabs, caused the Arabs to remain secondary. Strengthened
Khorasan people and mevâlî launched the Şuûbiyya movement under the influence
of their past sufferings. This movement, which
had a clear understanding in terms of its political and cultural aspects, has
been an influential factor in the disintegration of the Muslim world.

Mevâlî, who had a place in the palace life near the
caliph, was strengthened by the positions they gained. Some of them were people
who were described as mevâli during the Umayyad period. The rest were slaves.
During the early period of Abbasid they served as governor and translator. It
can be also said that the ex-mevâlî women who had son became very effective in
the palace life in this period.

The role of Arabs decreased in the military in the
Abbasid period as in all other fields. The main factor in the victory of the
Abbasid revolution was the Khorasan army. They played a decisive role in the
military life. Over time, the Turks became active in the sovereign army which
were consisting of the mevâlî. In fact, it would not be wrong to say that
Mevalî was composed of Turks during this period. When the caliphs began to
establish an army to be hosted in garrison cities, a surge of mevâlî toward
cities began. In the early period of the Abbasid dynasty which is
considered the last great state of the formation of Islamic civilization, the
importance of the concept of mevali became a precursor to the collapse of the
claim of caliphate. The
activities of mevali weakened this family-based claim, and the peripheral
forces became stronger as the central government lost power.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Abbasids, Mevali, Arabs, Turks, Baghdad

ABBASİLERİN İLK YÜZYILINDA “MEVALİ”

Öz

Bu çalışmada Emevilerden Abbasilere geçen
dönemden itibaren mevalinin yönetim kademelerinde ve toplumdaki statüsü üzerinde
durulmaktadır. Gerçekleştirdikleri fetihlerle geniş bir coğrafya bırakan
Emevilerin coğrafi, nisbeten siyasî mirası üzerinde kurulan Abbasi hilafeti
kendi yönetim paradigmasını oluştururken ihtilali destekleyen millet ve
kabilelere öncelik vermeyi tercih etmiştir. Arapların da destek verdikleri
Abbasi ihtilalinin ardından gelişen şartlar ve tercihler Arapların ikinci
planda kalmalarına sebep oldu. Güçlenen Horasanlılar ve mevali geçmiş
mağduriyetlerinin de etkisiyle şuubiyye hareketini başlattılar. Siyasî,
kültürel yönleri belirgin bir anlayış olan bu hareket Müslüman dünyanın
parçalanmasında etkili unsurlardan biri oldu.

Saray hayatında halifenin yakınında yer
tutan mevali, elde ettikleri mevkilerle iyice güçlendiler. Bunların bir kısmı
Emeviler döneminde mevali olarak nitelendirilen insanlardı. Diğer bir kısmı da
kölelerdi. Bu dönemde ise valilik ve mütercimlik yaptılar. Sarayda ve haremde
köle/cariyelere rastlanır. Saray hayatında ümmü veled olan kadınların
etkinliğinin de bu dönemde kendisinden söz ettirdiği söylenebilir.

Abbasiler döneminde Arapların rolü, bütün
alanlarda olduğu gibi orduda da azaldı. Onlar durdurulamayacak bir gelişmeyi
hızlandırmışlardı. Abbasi ihtilalinin zafere ulaşmasında başlıca etken olan
ordu Horasanlıydı. Askerlik hayatında ise belirleyici rol oynadılar. Mevaliden
oluşan hassa ordusunda Türkler etkin oldular. Hatta bu dönemde mevalinin
Türklerden oluştuğu söylense yanlış olmaz. Halifeler özellikle garnizon
şehirlerde barındırmak üzere bir ordu kurmaya başlayınca, bunun doğal sonucu
olarak kentlere doğru bir mevali akını başladı.

Toplumun değişim yaşadığı ve toplum
katmanları arasında hızlı geçişlerin olduğu, yönetimin dayandığı esasların
değiştiği bu dönemde Emevilerin bıraktığı devlet, toplum ve askeri düzenin ne
şekilde değiştiği de bu çalışmada ortaya konulmuştur.

İslâm medeniyetinin teşekkül devrinin son
büyük devleti sayılan Abbasilerin ilk yüzyılında mevali kavramının kazandığı
önem hilafet iddiasının da çöküşünün habercisiydi. Çünkü soya dayalı iddia
artık mevalinin etkinliği ile gittikçe zayıflayacak, merkezi yönetim gerilerken
çevredeki unsurlar güçlenecekti.

Anahtar Kelimeler

Abbasiler, Mevali, Araplar, Türkler

Kaynakça

• KAYNAKÇAABBOTT, Nabia. Bağdat’ın İki Kraliçesi, trc. Suat Kaya, Ankara, 2000 AHMED ZEKİ SAFVET. Cemheratü Hutabi’l Arabi fi Usuri’l Arabiyyeti’z Zahira, IIIAHSAN, S.M. MANAZİR. Social Life Under the AbbasidsAMİKAM ELAD. “Aspects of Transition from the Umayyad to the Abbasid Caliphate”, Jerusalem Studies in Arabic And Islam, XIX, (b.y., 1995), 89-132.ASADOV, Farda. “VIII-X. Yüzyıllarda Abbasi ordusundaki Türk muhafızların sayısı ve onlar için yapılan harcamalar”, Türkler, 4: 379, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, (Ankara, 2002), 4:379AYALON, David. Eunuchs Caliphs And Sultans, Jerusalem, 1999AYKAÇ, Mehmet. Abbasi Devletinin İlk Dönemi İdari Teşkilatında Divanlar, Ankara, 1997el-BAĞDADÎ, Ebu Bekir Ahmed b. Ali b. Sabit, el-Buhala. thk. Ahmed Matlub, Hatice el-Hadisi, Bağdad, 1964BELAZURÎ, Ahmed b. Yahya b. Cabir b. Davud. Fütuhu’l Buldan, trc. Mustafa Fayda, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi), 2002BOZKURT, Nahide. “Sosyal Kökleri ve Sonuçlarıyla Abbasi İhtilali”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti Abbasiler-I, (İstanbul: Siyer Yayınları, 2018), 5: 29-30CAHEN, Claude. Doğuştan Osmanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar İslâmiyet, Ankara, 1990 CAHŞİYARİ, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdüs. Kitabu’l-Vüzera ve’l Küttab, Kahire, tsz.CRONE, Patricia. Slaves on Horses, Melbourne, 1980DEMİRAYAK, Kenan. Abbasi Edebiyatı Tarihi, Erzurum, 1998 DEMİRCİ, Mustafa. “Bir Şehrin Kuruluşu Bir Devrin Başlaması: Abbasi Tarihinde Sâmerra”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti Abbasiler 1, 5:283, (İstanbul: Siyer Yayınları), 2018DEMİRCİ, Mustafa. Beytü’l Hikme, İstanbul, 1996 DURAN, Bünyamin. İslâm Tarihinin Konjonktürel Değişimi, İstanbul, 1997ed-DURİ, Abdülaziz. İlk Dönem İslâmTarihi, trc. Hayrettin Yücesoy, İstanbul, 1991FAYDA, Mustafa. “Ebna”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları,1994), 10:78-79FİRUZÂBÂDÎ, Mecdüddin Muhammed b. Yakub, el-Kamusu’l Muhît. thk. Mektebu Tahkiki’t Türas fi Müessseti’r Risale, Beyrut: 1994FUAD EFRAM el-BÜSTANÎ. “Nemazicu’l Anasırı’l Beşeriyyeti”, el-Meşrık, 32/3, Beyrut, 1934GARAUDY, Roger. İnsanlığın Medeniyet Destanı, trc. Cemal Aydın, İstanbul, 2017GÜNALTAY, Şemseddin. “ Selçuklular Horasan’a İndikleri Zaman İslâm Dünyasının Siyasî, Sosyal, Ekonomik ve Dini Durumu”, Belleten, Sayı:25, Ankara, 1943, 7: C. 60-61.GÜNGÖR, Erol. İslâm’ın Bugünkü Meseleleri, (İstanbul: Ötüken Yayınları), 1991 HİTTİ, Philip K. Arap Tarihinin Mimarları, trc. Ali Zengin, İstanbul, 1995HODGSON, Marshal G.S. Dünya Tarihinde İslâm, trc. Ahmet Kanlıdere, İstanbul, 1997HÜSEYİN ALİ AHMED Muhafaza. er-Rakik fi’l Müctemai’l Arabiyyi’l İslâmî hattâ Sevrati’z Zenc, Amman, 1987.HÜSEYİN el-HAC HASAN. Hadaratü’l-arab fi’l Asri’l Abbasi, b.y., tsz. ISFAHANİ, Ebu’l Ferec Ali b. Hüseyin. Kitabu’l-Eğani, b.y., tsz. el-İBŞİHİ, Şihabüddin Muhammed b. Ebi’l Feth. el-Mustadraf fi Külli Fennin Mustazraf, Beyrut, 1986 İBN ABDİRABBİH, Ebu Ömer Ahmed b. Muhammed. el-Ikdu’l Ferid, şrh. Ahmed Emin, Ahmed İBN HURDAZBİH, Ebu Kasım Ubeydullah b. Abdullah. el-Mesalik ve’l Memalik, Leiden, 1889İBN KESİR, İsmail b. Ömer b. Kesir. el-Bidaye ve’n Nihaye, Beyrut, tsz. İBN MANZUR, Ebu’l Fadl Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem. Lisanu’l Arab, Beyrut, tsz.İBN TİKTAKA, Muhammed b. Ali b. Tabataba. el-Fahrî fi’l Adabi’s Sultaniyye ve’d Düveli’l İslâmiyye, Beyrut, tsz. İBNU’L CEVZİ, Abdurrahman b. Ali b. Muhammed b. el-Cevzi Ebu’l Ferec. el-Muntazam fi Tarihi’l-Müluki ve’l Ümem, Beyrut, 1992İBNU’L FAKÎH, Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İshak. Kitabu’l Buldan, Lübnan, 1996İBNÜ’L ESİR, Muhammed b. Abdülkerim b. Abdülvahid eş-Şeybanî. el-Kamil fi’t Tarih, Beyrut, 1965KADDURA, Zahiye. eş-Şuubiyyetü ve Eseruha’l-İctimai ve’s Siyasî fi Hayati’l İslâmiyyeti fi’l Asri’l-Abbasiyyi’l Evvel, Beyrut, 1972KAUS B. İSKENDER. Kâbus-name, trc. R. Levy, Haz. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1974KILIÇLI, Mustafa. Arap Edebiyatında Şuubiyye, İstanbul, 1992KIRBIYIK, Kasım. “Hayzuran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 17: 106-107KİTAPÇI, Zekeriya. Ortadoğu’da Türk Askeri Varlığının İlk Zuhuru, İstanbul, 1987 ________________. Orta Asya’da İslâmiyetin Yayılışı ve Türkler, Konya, 1998LASSNER, Jacop .“ Some Speculative Thoughts On The Search for an Abbasid Capital”, The Muslim World, Paris, 1979, Sayı: 2, 55: 141LE STRANGE GUY. Buldanü’l Hilafeti’ş Şarkıyye, trc.(Ar.) Beşir Fransis Körkis Avvad, Beyrut, 1405/1985LEWİS, Bernard. Ortadoğu, trc. Mehmet Harmancı, İstanbul, 1996 _____________, Tarihte Araplar, trc. H. D. Yıldız, İstanbul, 1979 _____________, Race And Slavery in the Middle East, New York, 1990MACDONALD, D.B. “Şuubiyye”, Milli Eğitim İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 11-585-586, İstanbulMAHMUD MİKDAD. el-Mevali ve Nizamu’l Vela, Dımaşk, 1998MES’UDÎ, Ebu’l Hasan Ali b. Hüseyin. Murucu’z Zeheb ve Meadini’l Cevher, thk. Said Muhammed, Beyrut, 1997MEZ, Adam. “Ortazaman Türk-İslâm Dünyasında Köleler”, trc. Cemal Köprülü, Ülkü, Sayı: 63, Ankara, 1938, 11: 217-218MUHAMMED BEDİ ŞERİF. es-Sıra beyne’l Mevali ve’l Arab, Mısır, 1954 MUHAMMED KASIM ZAMAN. “The Abbasid Revolution: A Study of the Nature And Role of Religious Dynamics”, Journal of Asian History”, Sayı: 2, b.y., 1987, 21:129PAMUKÇU, Ekrem. Bağdat’ta İlk Türkler, Ankara, 1994PARRY, V.J. “ İslâm’da Harp Sanatı”, İstanbul Ünv. Edebiyat Fak. Tarih Dergisi, İstanbul, 1975, Sayı: 28-29, 195PİPES, Daniel. Slave Soldiers And Islam, London, 1981es-SÂBÎ, Hilal b. Muhassın. Rüsumu Dari’l Hilafe, b.y., 1965 SARIÇAM, İbrahim. “ İbrahim b. Mehdi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 21: 320-321SHARON, Moshe. Black Banners From The East, Leiden: E.J. Brill, 1983SOURDEL, D., Shaid İrfan, Watt, Montgomery, Vaglieri Laura Veccia, Spuler Bertold, Lewis Bernard, İnalcık Halil, Lambarton Ann K.S. İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 1997SUBHİ MUHAMMED CEMİL- TALİB CASİM HASAN. eş-Şuubiyye ve Devruha et-Tahribi fi’l Fikri’l Arabiyyi’l İslâmî, Bağdad, 1408/1988ŞEVKİ DAYF. el-Asru’l Abbasiyyi’l Evvel, Kahire, 1966TABERÎ, Muhammed b. Cerir Ebu Cafer. Tarihu’l Ümem ve’l Müluk, Beyrut, H.1407TANERİ, Aydın. “Hadım”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 15: 1-3TENÛHÎ, Ebu Ali Muhsin b. Ali. el-Ferec Ba’de’ş Şidde. thk. Abdud eş-Şalici, Beyrut, 1978TERZİ, Mustafa Zeki, “Gulam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1996, 14:180VON IRİT BLİGHT-ABRAMSKİ. “ Evolution Versus Revolution: Umayyad Elements in the Abbasid Regime(133/750-320-932)”. Der Islam, 65/2, 226WATT, W. Montgomery. İslâm Nedir, trc. Elif Rıza, İstanbul, 1993YA’KUBÎ, Ahmed b. Ebu Ya’kub b. Cafer b. Vehb. Kitabu’l Buldan, Beyrut, 1988YILDIRIM, Kadri. I. Abbasiler Dönemi Arap Dili ve Edebiyatında Mevali Tesirleri(Basılmamış YL tezi), Şanlıurfa, 1996ZEBİDÎ, Muhammed Murtaza el-Hüseyni. Tacu’l Arus, Mısır, 1306ZEHEBİ, Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-İber fi Haberi men Ğaber, Kuveyt, 1948ZEHEBİ, Siyeru A’lamu’n-Nübela. thk. Şuayb el-Arnavut, Beyrut, 1413 ZETTERSTEEN, K.V. , “Abbasiler”, Milli Eğitim İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1965, 1:19ZEYDAN, Corci. İslâm Medeniyeti Tarihi, trc. Zeki Meğamiz, İstanbul, 1971ZORLU, Cem. Abbasilere Yönelik Dini ve Siyasî İsyanlar, Ankara, 2001