Şeyh Bedreddin’in İlmi Şahsiyeti ve Tabakâtü’l-Fukahadaki Yeri Hakkında Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 75 - 106, 15.06.2022

Şerif Gedik

https://doi.org/10.33460/beuifd.1090498

Öz

Osmanlı fetret döneminin önemli simalarından olan Şeyh Bedreddin (ö. 823/1420), tarihi kaynaklarda daha çok isyan hadisesiyle olan ilişkisi ve tasavvufî görüşleriyle ön plana çıkmıştır. Geçmişten bugüne kadar birçok kesim tarafından farklı platformlarda Şeyh Bedreddin’in siyasi tutumu ve tasavvufî görüşleri tartışılmış, hakkında birçok çalışma yapılmıştır. Şeyh Bedreddin’in siyasi kimliği ve tasavvufî görüşlerine yönelik tartışmalardan uzaklaşıp, fıkıh alanındaki yetkinliğine ve bu alandaki eserlerine bakıldığında fetret döneminde yetişmiş en önemli fakihlerden biri olduğu görülür. Özellikle yargılama hukuku ve fürû-i fıkha yönelik yazmış olduğu Câmiu’l-Fusûleyn, dönemi ve sonrasına damga vurmuş, kadı ve müftülerin başucu kitabı olmuş bir eserdir. Şeyh Bedreddin’in bin civarında görüşünü ihtiva etmesi açısından Teshîl isimli eseri de ayrı bir önemi haizdir. Çalışmada Şeyh Bedreddin’in hayatına değinilmiş, başta fıkhî eserleri olmak üzere diğer eserleri hakkında da bilgi verilmiştir. Fukahayı bilgi ve ictihadi kabiliyetleri açısından farklı kategorilere ayıran ve fıkıhtaki ilmi derecelerini ortaya koymaya çalışan, tabakâtü’l-fukahâ veya tabakâtü’l-müctehidîn diye adlandırılan ve bu alanın ilk örnekleri arasında kabul edilen İmâmü’l-Harameyn Abdülmelik el-Cüveynî (ö. 478/1085), İbn Rüşd el-Ced (ö. 520/1126) ve İbnü’s-Salâh (ö. 643/1245) gibi bazı fakihlerin yaptıkları tasnif çalışmalarına yer verilmiştir. Ayrıca Hanefi mezhebinin en önemli çalışmalarından biri kabul edilen İbn Kemal Paşa’nın (ö. 940/1534) yaptığı tasnif de aktarılmıştır. Şeyh Bedreddin’in ilmi yetkinliği ve tabakâtül-fukahâdaki yerinin tespitine katkı sunması adına fıkhî görüşleri, mezhep içi ve mezhep dışı tercihleri ve tahrîclerine değinilmiştir. Bu çalışmada Şeyh Bedreddin’in fıkıh alanındaki ilmi yetkinliği ve tabakatü’l-fukahâdaki yeri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh,, Tercih, Tahrîc, Tabakâtü'l-fukahâ,, Şeyh Bedereddin

An Evaluation of Sheikh Bedreddin’s Scientific Personality and His Place in Tabagat al Fukaha

Öz

Sheikh Bedreddin, one of the important figures of the Ottoman interregnum, came to the fore in historical sources with his relation to the rebellion and his mystical views. From the past to the present, Sheikh Bedreddin's political attitude and mystical views have been discussed and many studies have been carried out on different platforms by many segments. When we look at Sheikh Bedreddin's competence in the field of fiqh and his works in this field, it is seen that he is one of the most important jurists who grew up in the interregnum period, away from the discussions on his political identity and mystical views. Câmiu'l-Fusûleyn, which he wrote especially for judicial law and furü‘ al-figh, is a work that has left its mark on its period and later, and has become the bedside book of kadis and muftis. The work of Sheikh Bedreddin, named Teshîl, has a special importance in that it contains around a thousand views. In the study, the life of Sheikh Bedreddin was mentioned, and information was given about his other works, especially his figh works. In order to contribute to the determination of Sheikh Bedreddin's scientific competence and his place in the tabagat al-fukaha, his fiqh views, intra-sectarian and non-sectarian preferences and editorials are mentioned. In this study, Sheikh Bedreddin's scientific competence in the field of fiqh and his place in tabagat al-fukaha will be examined.

Anahtar Kelimeler

Figh, Preference, Tahkrîj, Tabagat al-fukaha, Sheikh Bedreddin

Kaynakça

• Abdullah-ı İlâhî. Keşfü’l-Vâridât li-tâlibi’l-kemâlât ve gayeti’d-derecât. Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa, 1235.
• Abdurrahim Şerif. Ahlat Kitabeleri. İstanbul: Hamit Matbaası, 1932.
• Alâeddîn es-Semerkandî. Mîzânü’l-usûl fî netâ‘ici’l-‘ukûl. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1997.
• Apaydın, Hacı Yunus. Yargılama Usûlüne Dair Câmiu’l-Fusûleyn. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2012.
• Âşıkpaşazâde, Derviş Ahmed. Tevârîh-i Âl-i Osmân. Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi, 1875.
• Atar, Fahrettin. "Fetva". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/ 486–496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ateş, Süleyman. İşari Tefsir Okulu. Ankara: 1974.
• Bâhuseyn Yâkub b. Abdülvehhâb. et-Tahrîc inde’l-Fukahâ ve’l-Usûliyyîn. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1414.
• Bedreddin Simâvî. Letâifü’l-İşârât. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, 540.
• Bedreddin Simâvî. Câmiu’l-Fusûleyn. Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 119.
• Bedreddin Simâvî. Teshîl. Süleymaniye Kütüphanesi, Damat İbrahim Paşa, 553.
• Bedreddin Simâvî. Tefsiru’l Âyeti’l-Kürsî. Süleymaniye Kütüphanesi, Köprülü Ahmed Paşa, II/329.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakatü’l-Müfessirin. İstanbul: Diyanet İşleri Reisliği Yayınları, 1955.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmûsu. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1985.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhü’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Cessâs, Ebû Bekr er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: y.y., 1994.
• Ceyhan, Semih - Koç, M. Akif. "Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şeyh Bedreddin’in Vâridât’ı: Bir Literatür Denemesi". Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi16/31–32 (2018), 233–331. Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdillâh b. Yûsuf. Gıyasü’l-ümem fî’t-tiyâsi’z-zulem. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Dâvûd-i Kayserî. Matla‘u Husûsi’l-Kilem. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Arapça Yazmalar, 2982.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullâh b. Ömer b. İsâ. Takvîmü’l-edille fi’l-usûl. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Dindar, Bilal. "Bedreddin Simâvî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/331–334. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ebû Dâvûd, Süleyman es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Sâlih b. Abdülazîz b. Muhammed. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1999.
• Franz Babinger. Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin. çev. İlhami Yazgan. Ankara: La Kitap Yayınları, 2013.
• Gedik, Şerif. Câmiu’l-Fusûleyn İsimli Eseri Işığında Şeyh Bedreddin’in Fıkhi Görüşleri. Yalova: Yalova Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin. İstanbul: Eti Yayınevi, 1966.
• Halil b. İsmail. Menâkıbu Şeyh Bedreddin bin Kadı İsrâil. Muallim Cevdet Kütüphanesi, 157.
• Hoca Sâdeddin Efendi. Tâcü’t-tevârih. haz. İsmet Parmaksızoğlu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• İbn Abdişşekûr, Muhibbullah. Müsellemü's-Sübût. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. ‘Ukûdü resmi’l-müftî (Mecmû‘atü resâ‘ili İbn Âbidîn içinde). Beyrut: ts.
• İbn Kemal. Tabakâtül-fukahâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1941.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim. Fethu'l-Gaffâr bi Şerhi’l-Menâr el-Ma‘rûf bi Miskâti’l-Envâr fî Usûli’l-Menâr. Mısır: Şeriketü Mektebe, 1936.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed. Fetâvâ İbn Rüşd. thk. Muhtâr b. et-Tâhir et-Telîlî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1987.
• İbnü’l-Hümam, Kemâlüddîn. et-Tahrîr fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân. Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî. thk. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkâdir. Beyrut: Âlamü’l-Kütüb, 1986.
• İnanır, Ahmet. İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm Hukuku. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• İnanır, Ahmet. "İbn Kemal’in Tabakâtü’l-Fukahâsı ve Değerlendirmesi". Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (2012), 65–86.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şihâbüddîn Ahmed b. İdris. Envârü’l-burûk fîenvâ’i’l-furûk. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdir, ts.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. Beyrut: y.y., 1976.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Kaya, Eyyüp Said. Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Kaya, Eyyüp Said. Hanefi Mezhebinde Nevâzil Literatürünün Doğuşu ve Ebü’l-Leys es-Semerkandi’nin Kitâbü’n-nevâzili. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Kaya, Eyyüp Said. "Tabakâtü’l-Fıkıh". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/292–294. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kaygusuz, Bezmi Nusret. Şeyh Bedreddin Simaveni. İzmir: İhsan Gümüşayak Matbaası, 1957.
• Ketene, Cengiz. Simavna Kadısı Şeyh Bedreddin Vâridât. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâ’ibü a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâ’i mezhebi’n-Nu‘mâni’l-muhtâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 630.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Hüsnü’t-tekâdî fî sireti’l-İmâm Ebî Yusûf el-Kâdî. Kahire: Dâru’l-Envar, 1948.
• Kınalızâde Alî Efendi. Tabakâtü’l-Hanefiyye. thk. Muhî Helâl Serhâni. Bağdad: Divânü’l-Vakf, 2005.
• Kılıç, Mahmud Erol. "Fusûsü’l-Hikem". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/230–237. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kılıçer, M. Esat. "Ashâbü’t-tahrîc". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/ 470. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kozan, Ali. Şeyh Bedreddin ve Düşünce Tarihimizdeki Yeri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Leknevî, Abdülhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Beyrut: Dârü’l-Ma‘ruf, ts.
• Leknevî, Abdülhay. ‘Umdetü’r-ri‘âye fî halli Şerhi’l-Vikâye. tahk. Salâh Muhammed Ebü’l-Hac. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• Lutfi Paşa. Tevârîh-i Âl-i Osmân. çev. Muhammed Abdülâtî Muhammed. b.y.: Dâru’l-Beşîr, 2018.
• Mehmed Fıkhî el-Aynî. Ahvalü’l-Müftî. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Kavmiyye, ts.
• Mehmed Fıkhî el-Aynî. Risâle fî edebi’l-müftî. nşr. Osman Şahin. Samsun: 2009.
• Mehmed Tâhir Efendi. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa Âmir, 1915.
• Mercânî, Ebü’l Hasen Şihabüddîn. Nâzûretü’l-hak fî farziyeti’l-‘işâ’ ve in lem yegibi’ş-şafak. thk. Orhan Ançakar-Abdülkadir Yılmaz. by.: Dâru’l-Hikme, 2012.
• Mergînânî, Burhâneddîn. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Abdülhay el-Leknevî. Karachi: Mektebetü’l-Büşrâ, 2011.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. Kitâbü’l-ihtiyâr li-ta’lîli’l-Muhtâr. Beyrut: y.y., 2010.
• Molla Fenârî, Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-bedâyaî‘. İstanbul: Şeyh Yahyâ Efendi Matbaası, 1289.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz. Mir’âtü’l-usûl. İstanbul: Matbaatü’l-Hâcc Muharrem Efendi el-Bosnevî, 1285.
• Muhammed Destinâî, Risâle fî âdâbi’l-müftîn. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3782.
• Muhammed Ebû Zehre. Usûlü’l-Fıkh. İstanbul: Tebliğ Yayınları, ts.
• Muhammed Ebû Zehre. Ebû Hanîfe; hayâtühü ve asruhü. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• Muhammed Takî Osmânî. Usûlü’l-iftâ ve âdâbüh. Dımeşk: Dârü’l-kelâm, 2014.
• Mûsâ Kâzîm Efendi. Vâridât. Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Efendi, 981.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîh-i Müslim. thk. Ebû Kuteybe Nazar b. Muhammed el-Fâriyâbî. b.y.: Dâru’t-Tayyibe, 2006.
• Nekrî, Abdünnebi b. Abdürresül Ahmed. Düstûrü’l-Ulemâ ev Câmiu’l-Ulûm fî Istılahâti’l-funûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Keşfü’l-esrâr fî Şerhi Menâri’l-envâr. İstanbul: İhsan Kitapevi, 1986.
• Niyâzî-i Mısrî. Divan-ı İlâhiyyat ve Açıklaması. haz. Ihramcızâde Hacı İsmail Hakkı Altuntaş b.y.: Gözde yayınevi, 2011.
• Önder, Muharrem. "Hanefi Mezhebinde Fukahânın Bilgi Yönünden Tasnifi". IV. Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu (Hanefilik-Mâturîdilik). ed. Cengiz Çuhadar vd. 614–642. Kastamonu: Kastamonu Yayınları, 2017.
• Özdemir, Recep, "Fıkıh Usûlü Açısından Taklîd". Hikmet Yurdu 5/9 (2002), 137–161.
• Râşidî, Muhammed Kemalüddîn Ahmed. el-Misbâh fî rasmi’l-müftî ve menâhici’l-iftâ. Karaçi: Mektebetü Dâri’l-Ulûm, 1998.
• Semerkandî, Ebû Bekir Alâüddîn. Tuhfetü’l-fukahâ. Beyrut: 2009.
• Seyyid Mahmud Birifkani. Birifkan Seyyidleri. Ankara: Poyraz Ofset, 2011.
• Siğnâkî, Hüsâmüddîn el-Hüseyn b. Alî. el-Kâfî Şerhu’l-Pezdevî. thk. Fahruddîn Seyyid Muhammed Kânit. Riyad: Mektebü’r-Rüşd, 2001.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. eş-Şekâiku’n-Nu’maniyye fî ulemâi’d devleti’l-Osmâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1975.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiʿu’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Uğur, Seyit Mehmed. Hanefi Mezhebinde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Büyük Osmanlı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV, 2017.
• Yaltkaya, Muhammed Şerefettin. Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin. İstanbul: Şehzâdepaşa Evkâfı Matbaası, 1924.
• Yener, Cemil. Vâridât. İstanbul: Elif Yayınları, 1970.
• Yüksel, Müfid. Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin. İstanbul: Bakış Yayınları, 2002.