An Analysis on the Theological Tendencies of Non-Maturidi Sunni Hanifis

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 189 - 216, 15.06.2022

İhsan Timür

https://doi.org/10.33460/beuifd.1102499

Cited By: 4

Öz

Hanafism in the Iraq region is associated with different theological sects. Among these sects, Murjia comes to the fore in the first period, and generally Mu‘tazila in the next stage. There, however, were Sunni tendency Hanafis who were not affiliated with the mentioned sects. There were many Hanafis with these characteristics in the Iraqi region. These Hanafis, who were not part of the Sunni formation in the Transoxiana (Maturidism), represented Hanafism in scattered small groups in Iraq as well as in Sham and Egypt. These Hanafis, who were invisible due to the strong Mu‘tazila influence in the region, could not establish a theological structure determining the framework of their Sunni tendencies. The Hanafis in the western regions, however, focused on fiqh, did not paid enough attention to theological issues. For a long time, not even a text compiling their theological views is written. Such a text could only be written by Abu Jafar al-Tahawi at the beginning of the 4/10th century. In addition to this short text in which the theological views based on Abu Hanifa are compiled, there theological views also appeared in different types of works written by Hanafis in the region in the later periods. This study aims to reveal the theological views of Sunni tendency Hanafis in western regions such as Iraq, Sham, and Egypt through the written materials. Thus, the position of non-Maturidi Sunni Hanafis within Hanafism will be determined, and a general framework of their theological views will be drawn.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Hanafism, Maturidism, non-Maturidi Hanifis, Theology

Mâtürîdîlik Dışı Sünnî Hanefîlerin İtikadî Eğilimleri Üzerine

Öz

Irak bölgesindeki Hanefîlik, farklı itikadî fırkalarla ilişkilendirilmektedir. Bu fırkalar arasında önceleri Mürcie, sonraki aşamada da genelde Mu‘tezile ismi ön plana çıkmaktadır. Bununla birlikte bu fırkalarla ilişkili olmayan Sünnî eğilimli Hanefîlerin de olduğu bilinmektedir. Irak bölgesinde bu niteliğe sahip pek çok Hanefî bulunmaktadır. Maveraünnehir bölgesindeki Sünnî oluşumun (Mâtürîdîlik) parçası olmayan bu Hanefîler, Irak’ın yanı sıra Şam ve Mısır’da dağınık küçük gruplar halinde Hanefîliği temsil etmişlerdir. Ancak bölgedeki güçlü Mu‘tezile etkisi nedeniyle çok fazla görünür olmayan bu Hanefîler, Sünnî eğilimlerinin çerçevesini belirleyen itikadî bir yapı da ortaya koyamamışlardır. Mesailerini daha çok fıkhi faaliyetlere yoğunlaştıran batı bölgelerindeki bu Hanefîlerin itikadî/kelami meselelere ilgisi ise sınırlı kalmıştır. Öyle ki kelama bu ilgisizlikleri sebebiyle uzun süre itikadî görüşlerini derleyen bir metin dahi yazmamışlardır. Bu türden bir metin, ancak 4/10. yy başlarında Ebû Cafer et-Tahâvî tarafından kaleme alınabilmiştir. Ebû Hanîfe’ye dayanan itikadî görüşlerin derlendiği bu kısa metnin yanı sıra bölgedeki Hanefîlerce sonraki dönemlerde yazılan farklı nitelikteki eserlerde de bazı itikadî görüşler bulunmaktadır. Bu çalışma Irak, Şam ve Mısır’daki Sünnî eğilimli Hanefîlerin itikadî görüşlerini, kaleme aldıkları metinler üzerinden ortaya koymayı hedeflemektedir. Böylece hem Mâtürîdîlik dışı Sünnî eğilimli Hanefîlerin, Hanefîlik içindeki pozisyonu tespit edilecek hem de itikadî görüşlerinin genel bir çerçevesi çizilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Hanefîlik, Mâtürîdîlik, Mâtürîdî olmayan Hanefîler, itikad

Kaynakça

• Ak, Ahmet. “Mâtürîdîliğin Hanefilik ile İlişkisi”. Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 7/2 (2010):223-240.
• Ak, Ahmet. Büyük Türk Alimi Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu‘tezile İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Ateşyürek, Ahmet. “Ebû Hanîfe Mürcie İlişkisi Tasavvurunun Tarihsel Seyri”. OAD: Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 4/1 (2021): 105-113.
• Aydınlı, Osman. “Tuğrul Bey’den Sultan Sencer’e Selçuklular Döneminde Mutezile-Hanefilik İlişkisi”. IV. Uluslararası Şeyh Şabân-ı Velî Sempozyumu. 1/315-329. ed.Cengiz Çuhadar (Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları 2017),
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 16: 1-21. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bedir, Murteza. “Hanefî Mezhebinin Abbasî Bağdat’ında Yükselişi ve Zayıflaması”. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyumu, 7-8-9 Kasım 2008. 1/621-632. ed.İsmail Safa Üstün. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011.
• Bedir, Murteza. Fıkıh Mezhep ve Sünnet: Hanefî Fıkıh Teorisinde Peygamberin Otoritesi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Beyâzî, Kemalüddin Ahmed. İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-İmâm. thk. Yusuf Abdürrezzak. Pakistan: Zamzam Publishers, 1425/2004).
• Bezzâzî, Hâfızüddin Muhammed b. Muhammed. Menâkibu Ebî Hanîfe. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1981.
• Çeker, Huzeyfe. “Hanefî Mezhebinin Fıkıh Silsileleri: Ebû Hanîfe’den Hicri VI. Asrın Sonuna Kadar”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012): 163-201.
• Çelebi, İlyas. “Giriş: Beyazizade ve Usulü’l-Münife İsimli Eseri”. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe'nin İtikadi Görüşleri. mlf. Beyazizade Ahmed Efendi. çev. İlyas Çelebi. 19-79. İstanbul: Marmara Üniversitesi İFAV Yayınları, 2000).
• Demir, Abdullah. “Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Hanefîler Örneği”. IV. Uluslararası Şeyh Şabân-ı Velî Sempozyumu. ed. Cengiz Çuhadar vd. 1/645-655. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları 2017.
• Demir, Abdullah. “Mâtürîdî Âlimi Ebû İshâk Zâhid es-Saffâr’ın Kelâm Müdâfaası”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 20/1 (2016): 445-502.
• Ebû Hanîfe, el-Alim ve’l-müteallim el-Fıkhü’l-ebsat el-Fıkhü’l-ekber Risâletü Ebî Hanife el-Vasiyye. nşr. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 1421/2001.
• Efgânî, Şemsuddin es-Selefî. Adâu’l-Mâtüridiyye li’l-akîdeti’s-selefiyye. Taif: Mektebetü’l-Hadis, 1419/1998.
• Eyub Ali, K.M. “Tahâviyye”. çev. Ahmet Demirhan. İslam Düşüncesi Tarihi. ed. M. M. Şerif. 1/279-293. İstanbul: İnsan Yayınları, 1990.
• Gülengül, Esra. Hanefîliğin Mısır'a Girişi ve İmam Tahâvî. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Humeyyis, Muhammed. İmam Ebû Hanîfe’nin İtikat Esasları. çev. Ahmet İyibildiren-Mustafa Öztürk. İstanbul: Guraba Yayınları, 1434/2013.
• İbn Ebi’l-Avvam, Ebü’l-Kasım Abdullah b. Muhammed. Fedâilu Ebî Hanîfe ve ahbâruhu ve menâkibuhu. thk. Latifurrahman el-Behracî. Mekke: Mektebetü’l-İmdadiyye, 1431/2010.
• İbn Kesîr. Ebü’l-Fida İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru Hecr, 1424/2003.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ebü’l-Abbas Ahmed. Beyânu telbisi’l-Cehmiyye fî tesisi bidaihimi’l-kelâmiyye. thk. Heyet. Medine: Mecmau’l-Melik Fehd, 1426.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ebü’l-Abbas Ahmed. Der’u tearuzi’l-akl ve’n-nakl. thk. Muhammed Reşad Salim. S. Arabistan: Camiatü’l-İmam Muhammed, 1411/1991.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ebü’l-Abbas Ahmed. Kaidetün muhtasar fi vucubi taatillahi ve resulihi ve vülati’l-umur. thk. Abdürrezzak b. Abdilmuhsin el-Bedr. S. Arabistan: Cihazu’l-İrşad, 1414.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ebü’l-Abbas Ahmed. Mecmûu fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım en-Necdî. Medine: Mecmau’l-Melik Fehd, 1416/1995.
• İbnü’l-Adîm, Kemalüddin Ömer b. Ahmed. Buğyetu’t-taleb fi târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkar. Beyrut: Dârü’l-Fikr, t.y.
• İbnü’l-Esîr. İzzeddin Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. İslam Tarihi. çev. Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987.
• Kahraman, Hüseyin. “Hanefî Silsilesinin Az Bilinen Bir Halkası: Ebû Hazim el-Kâdî (öl. 292/905) ve Hadisçiliği”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/1 (2020):1-44.
• Kalaycı, Mehmet. “18. Yüzyıl Osmanlı Dinî Düşüncesinde Mâtürîdîlik Vurgusu: Hanefîlikten Mâtürîdîliğe Giden Sürece Dair Bir Tahlil”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası. 47-95. ed.Ahmet Hamdi Furat. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Kalaycı, Mehmet. “Hanefî Geleneği Matüridi Üzerinden Okumanın İmkanı-Buhârâ ve Semerkand Farklılaşması Bağlamında Bir Değerlendirme-”. İmam Mâtürîdî’nin İzdüşümü. ed. Sıddık Korkmaz. 278-292. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Kalaycı, Mehmet. “Osmanlı Sünnîliğinin Beslenme Kaynakları: Hadisçi Hanefîlik ve Osmanlı’ya İntikali”. XVII. Türk Tarih Kongresi. 4/1111-1134. Ankara: TTK Yayınları, 2018.
• Kalaycı, Mehmet. “Osmanlı’da Eş‘arîlik-Mâturîdîlik İhtilafı Edebiyatı”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/29 (2017): 79-151.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarîlik Mâtürîdîlik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Karadağ, Bekir. “Memlûkler Dönemi Hanefî Fıkıh Düşüncesinin İlk Dönem Osmanlı Fıkıh Çalışmalarına Etkisi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (2019): 813-829.
• Karadaş, Cağfer. “Semerkand Hanefî Kelam Okulu: Mâtürîdîlik -Oluşum Zemini ve Gelişim Süreci-”. Usûl: İslâm Araştırmaları 6 (2006):57-100.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâibü’l-a’lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu’mâni’l-muhtâr. İstanbul: Ragıp Paşa Kütüphanesi, 1041, 1b-414b.
• Kureşî, Muhyiddin İbn Ebi’l-Vefa. el-Cevâhiru’l-mudiyye fi tabakâti’l-Hanefîyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: Hecr li’t-Tibaa ve’n-Neşr, 1413/1993.
• Kutlu, Sönmez. “Kerrâmiyye”. TDV İslam Ansiklopedisi. 25:94-296. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kutlu, Sönmez. “Mürcie”, TDV İslam Ansiklopedisi. 32:41-45. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kutlu, Sönmez. “Timur Dönemi ve Sonrası Kelamî Edebiyatın Türkistan Sahası Kaynakları”. e-Makalât 3/1 (Bahar 2010): 7-41.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Madelung, Wilferd. “Mâtürîdîliğin Yayılışı ve Türkler”. çev. Muzaffer Tan. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. haz. Sönmez Kutlu. 323-386. Ankara: Otto Yayınları, 2018).
• Melikü’l-Muazzam, İsa b. el-Meliki’l-Âdil. Kitâbu’r-red ala Ebî Bekr el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, t.y.
• Mevsılî, Ziyâüddin Ebû Hafs Ömer b. Bedr. el-Muğni ani’l-hıfz ve’l-kitâb. Kahire: Matbaatu’s-selefiyye, 1342.
• Mevsili, Abdullah b. Mahmud b. Mevdud. el-İhtiyâr li talili’l-muhtâr. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1996.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tabsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: DİB Yayınları, 1993.
• Ömerî, Şehabuddin İbn Fadlillah. Mesâliku’l-ebsâr fi memâliki’l-emsâr. thk. Kamil Selman el-Cuburi. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2010.
• Özen, Şükrü. “Ebû Hanîfe’nin Usûl ve Furû Anlayışının Kelâmî Temelleri”. İmam-ı A’zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri. ed. İbrahim Hatiboğlu. 113-133. Bursa: KURAV Yayınları, 2005.
• Özen, Şükrü. “IV/X. yy’da Maveraünnehir’de Ehli Sünnet-Mutezile Mücadelesi ve Bir Ehli Sünnet Beyannamesi”. İslam Araştırmaları Dergisi 9 (2003):49-85.
• Özen, Şükrü. Mâtürîdî’nin Fıkıh Usulünün Yeniden İnşası. İstanbul, Doçentlik Tezi, 2011.
• Öztürk, Halil. “İbnü’l-Hümam’a Göre Semerkant ve Buhârâ Hanefi Kelam Alimleri Arasındaki İhtilaflar”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/17 (2020): 175-203.
• Pezdevî, Ebu’l-Yusr. Muhammed b. Muhammed. Usûlu’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1963.
• Rudolph, Ulrich. “Mâtürîdîliğin Ortaya Çıkışı”. çev. Ali Dere. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. ed. Sönmez Kutlu. 313-322. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Rudolph, Ulrich. Mâtürîdî Semerkant’ta Ehl-i Sünnet Kelamı. çev. Özcan Taşcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Serûcî, Şemsuddin Ebü’l-Abbas. Nefahâtü’n-nesemât fî vusûli ihdâi’s-sevâbi li'l-emvât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3613. 24b-26b.
• Sıbt İbni’l-Cevzî, Şemsüddin Ebü’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu. el-İntisâr ve’t-tercîh li’l-mezhebi’s-sahîh. nşr. Seyyid İzzet el-Attar. Kahire: Matbaatu’l-Envar, 1360/1941.
• Sıbt İbni’l-Cevzî, Şemsüddin Ebü’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu. Mirâtü’z-zamân. thk. İbrahim ez-Zeybek. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Alemiyye, 2013/1434.
• Sübkî, Tacuddin Abdülvehhab b. Ali. Muîdu’n-niam ve mubidu’n-nikam. Beyrut: Müessesetü’l-Kutubi’s-Sekafiyye, 1407/1986.
• Sübkî, Tacüddin Abdülvehhab b. Ali. Tabakâtü’ş-Şâfiîyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv-Mahmud Muhammed et-Tanahî. Kahire: Dâru İhyai Kutubi’l-Arabî, 1383/1964.
• Şık, İsmail. “Necmeddin Tarsûsî’nin Urcûzesinde Eş’ari-Hanefî Teolojik Farklılaşmaları”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6/1 (2017): 327-342.
• Tahâvî, Ebû Cafer. Metnü’l-Akîdeti’t-Tahâviyye: beyânu akîdeti Ehli’s-sünne ve’l-cemaa. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1416/1995.
• Tarsûsî, Necmüddin Ebû İshak İbrahim b. Ali. “Urcûze fî marifeti mâ beyne’l-Eşâira ve’l-Hanefîyye mine’l-hilâf fi usûli’d-din”. A’yânü’l-asr ve a’vanü’n-nasr. mlf. Salahuddin Ebu’s-Safa es-Safedî. thk. Ali Ebû Zeyd vd. 1/102-103. Beyrut-Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1418/1998.
• Tarsûsî, Necmüddin Ebû İshak İbrahim b. Ali. Tuhfetü’t-Türk fî mâ yecibu en-yu’mele fi’l-mülk. thk. Rıdvan Seyyid. Beyrut: Dâru’t-Tâlia, 1992.
• Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhü’s-saâde. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1405/1985.
• Timür, İhsan. “Ehli Sünnet’e İnhisarcı Yaklaşım: Çağdaş Selefi Çevrelerde Mâturîdîlik Karşıtlığı”. Ehli Sünnet. ed. Mustafa Aykaç. 385-430. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Timür, İhsan. Hanefî-Mâtürîdî Geleneğin Batıya İntikali el-Akîdetü’t-Tahâviyye Şerhleri Bağlamında Bir İnceleme. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2021.
• Timür, İhsan. “Osmanlı Maturidî Kelam Geleneğine Yansımalarıyla el-Akîdetü’t-Tahâviyye Şerhleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/29 (2017): 329-374.
• Tsafrir, Nurit. The History of an Islamic School of Law: The Early Spread of Hanafism. Cambridge: Harvard University Press, 2004.
• Zebîdî, Murtaza. İthâfü’s-sadeti’l-müttakin. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 1994.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhu kenzi’d-dekâik. Kahire: el-Matbaatül-Kübra’l-Emîriyye, 1313.