Serika'dan Metinlerarasılığa: Abdülkâhir el-Cürcânî Örneği

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 2, 389 - 417, 15.12.2022

Müfide Ağırkan

https://doi.org/10.33460/beuifd.1179697

Öz

Metinlerarasılık, modern dönemde özellikle altmışlı yıllarda Batı’da “intertextuality ”, Doğu’da ise “التَّنَاص” (et-tenâs) terimiyle ortaya çıkmış edebî bir terimdir. Terimin klasik Arap edebiyatının ilk dönemlerinden itibaren farklı isimlendirmelerle kendine yer bulduğu görülür. Bu çalışmanın amacı, klasik Arap edebî tenkit geleneğinde serika kapsamında ortaya konan görüşler çerçevesinde Abdülkâhir el-Cürcânî’nin (ö. 471/1078-79) bu kurama yaklaşımını incelemek ve bu kuram çerçevesinde metinlerarasılık terimine karşılık gelen görüşlerini ala almaktır. Bu minvalde çalışma, Abdülkâhir el-Cürcânî’nin edebî eleştiri kapsamında serikaya dair olumlu/olumsuz görüşleri ve bu kurama yaklaşım metotları içerisinde metinlerarasılık kuramını karşılayan görüşleri ile sınırlandırılmıştır. Çalışmada genel olarak Arap edebî tenkit eserlerinde serika kuramı, özel olarak Abdülkâhir el-Cürcânî’nin metinsel ilişkilere karşılık gelen serika ile ilgili görüşleri sunulmuştur. Serika kuramı başta klasik Arap tenkitçileri olmak üzere ilk dönemlerden itibaren bu kuramın seyrine kısaca değinilerek Cürcânî’de nasıl ele alındığı temellendirilmiştir. Aynı zamanda çalışmada tasvîr, örneklendirme ve betimleme yöntemleri ele alınmakla birlikte Cürcânî nezdinde yer bulan kuramı açıklayan örnek verilere de yer verilmiştir. Buradan hareketle de makalenin asıl gayesi olan metinlerarasılık teriminin aslında ilk olarak altmışlı yıllarda modern dönemde ortaya atılmadığı, aksine klasik dönemlerden beri farklı terimlerde zikredildiği ve bu terimi Cürcânî’de serika kuramı karşıladığı hakikatinin temellendirilmesidir. Dolayısıyla Cürcânî'nin metinlerarasılık ile ilgili görüşlerini bu bağlamda irdelemek, kuramın sanatsal değerini ortaya koyma bakımından önemlidir. Öyle ki serikayı, sanatsal üstünlüğü sağlayan bir nitelik olarak değerlendiren Cürcânî, bu kuramın metinlerarasılık ile örtüşen pek çok örneğini zikretmiştir. Cürcânî'nin nazm teorisi odaklı çalışmaları, metinlerarasılık kuramının bu paradigma çerçevesinde değerlendirilmesini gerekli kılmıştır. Bu minvalde o, metinlerarasılıkla alakalı birçok hususa nazm teorisi bağlamında değinmiştir. Metinlerarasılık olgusu, Abdülkâhir el-Cürcânî'nin Delâilü'l-i‘câz ve Esrârü'l-belâga isimli eserlerinde oldukça yaygın bir kullanım olan “سرقات شعرية” (serikât-ı şi‘riyye) kavramı ekseninde irdelemiştir. Cürcânî'nin bu meseleyi oldukça kapsamlı bir biçimde serika terimi altında karakterize ettiğini ortaya koymak çalışmanın temel sorunsalıdır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Abdülkâhir el-Cürcânî, Serika, Tenâs, Metinlerarasılık, Metinsel etkileşim

From Sarıqah to Intertextualıty: The Case of Abd Al-Qāhir Al-Jurjānī

Öz

The aim of this study is to examine the approach of Abdülkâhir al-Cürcânî (d. 471/1078-79) to this theory within the framework of the views put forward within the scope of serika in the classical Arabic literary criticism tradition and to take his views corresponding to the term intertextuality within the framework of this theory. In this respect, the study has been limited to Abdülkâhir al-Cürcânî's positive/negative views on seriq within the scope of literary criticism and his views that meet the theory of intertextuality within the methods of approach to this theory. In the study, serica theory in Arabic literary criticism works in general, and Abdülkâhir el-Cürcânî's views on serika, which corresponds to textual relations in particular, are presented. Serika theory is based on how it was handled in Jürcânî by briefly mentioning the course of this theory from the first periods, especially the classical Arab critics. At the same time, while the methods of description, exemplification and description are discussed in the study, sample data explaining the theory found in Jürcânî are also included. From this point, the main purpose of the article is to justify the fact that the term intertextuality was not first coined in the modern period in the sixties, on the contrary, it has been mentioned in different terms since the classical periods, and this term is met by serika theory in Jürcânî. Therefore, examining Cürcânî's views on intertextuality in this context is important in terms of revealing the artistic value of the theory. In this way, he touched upon many issues related to intertextuality in the context of verse theory. The phenomenon of intertextuality has been examined in the axis of the concept of "سرقات شعرية" (serikât-ı şi'riyye), which is a very common usage in Abdülkâhir al-Cürcânî's works named Delâilü'l-i'câz and Esrârü'l-belâga. It is the main problematic of the study to reveal that Cürcânî characterizes this issue quite comprehensively under the term serika.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Abd al-Qāhir al-Jurjānī, Sareqah, Sareqat, Intertextuality, Textual Interaction

Kaynakça

• ‘Abbâs, İhsân. Târîhu’n-nakdi’l-‘Arabî ‘inde’l-‘Arab. Beyrut: Dârü’s-Sekâfe, 1971.
• Abdülmuttalib, Muhammed. Kazâyâ’l-hadâse ꜥinde Abdülkâhir el-Cürcânî. Lonjmân: eş-Şeriketü’l-Mısriyyeti’l-‘Âlemiyye, 1995.
• ‘Advânî, Mu‘ceb b. Se‘îd. “Rihletü’t-tenâs ilâ’n-nakdi’l-‘Arabiyyi’l-kadîm”. en-Nâdî’l-Edebî’s-Sekâfî 44/11 (2002), 743-784.
• Akalın, Şükrü Haluk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 11. Basım, 2011.
• Aktulum, Kubilay. Metinlerarası ilişkiler. Ankara: Öteki Yayınevi, 2000.
• Alî Subh, Alî Mustafa. es-Sûratü’l-edebiyye târîh ve nakd. Kahire: Dârü İhyai’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, ts. Altuntaş, Halil - Şahin, Muzaffer. Kur’ân-ı Kerîm Meali̇. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2011.
• Âmidî, Ebü’l-Kâsım. el-Muvâzene beyne Ebî Temmâm ve’l-Buhtürî. Bayrut: Dârü’l-Ma‘ârif, 1994.
• Ann Dosey, Reinhart Peter. Tekmiletü’l-me‘âcim el-‘Arabiyye. Irak: Vizâratü’s-Sakâfa ve’l-İ‘lâm, 2000.
• ‘Askerî, Ebû Hilâl. Kitâbü’s-sınâ‘ateyn el-kitâbe ve’ş-şi’r. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1984.
• ‘Avnî, Hâmid. el-Minhâcü’l-vâdıh li’l-belâga. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezhariyyeti li’t-Türâs, ts. ‘Azzâm, Muhammed. en-Nassü’l-gâib tecelliyâtü’t-tenâs fîş’şi‘ri’l-‘Arabî. Dımaşk: İttihâdü’l-Kitâbi’l-‘Arab, 2001.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. ‘Umer. Hizânetü’l-edeb fî lübbi lübâbi lisâni’l-‘Arab. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1997.
• Ba‘lî, Muhammed b. ebi’l-Feth b. Ebi’l-Fadl, vd. el-Mutli‘ü ‘lâ’l-elfâzı’l-mükni‘. Cidde: Mektbetü’s-Sevâdî li’t-Tevzî‘, 2003.
• Behâuddîn es-Subkî, Ahmed. ‘Arûsü’l-efrâh fî şerhi telhîsı’l-efrâh. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, 2003.
• Berîkî, Fâtıme Abdürrahmân. Nazariyyetü’t-tenâs fî’n-nakdi’l-‘Arabîyyi’l-kadîm. Yayınlanmamış Doktora Tezi: el-Câmi‘atü’l-Ürdüniyye, 2003.
• Buhayrî, Se‘îd. er-Rivâya ve’t-türâsü’s-serdî. Bayrut: el-Merkezü’s-Sekâfî’l-‘Arabî, 1992.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. Tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr ‘Attâr. Beyrut: Dârü’l-Malâyîn, 1987.
• Cürcânî, Abdülkâhir. Delâilü’l-i‘câz. çev. Osman Güman. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Cürcânî, Abdülkâhir. Delâilü’l-i‘câz. çev. Osman Güman. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• Cürcânî, Abdülkâhir. Delâilü’l-iꜥcâz fî ‘ilmi’l-me‘ânî. thk. Mahmud Şâkir. Kahire: Matba‘atü’l-Medenî, 1992.
• Cürcânî, Abdülkâhir. Esrâru’l-belâga. Kahire: Matbaꜥatü’l-Medenî, 1959.
• Cürcânî, Abdülkâhir. Esrârü’l-belâga. çev. Zekeriya Çelik. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Cürcânî, Abdülkâhir. Esrârü’l-belâga fî ‘ilmi’l-beyân. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Bayrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen el-Kâdî. el-Vesâta beyne’l-Mütenebbî ve husûmih. thk. Alî Muhammed el-Bicâvî - Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: Dârü İhyai’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1945.
• Desûkî, Muhammed b. ‘Arafe. Haşiyetü’d-Desûkî ‘alâ Muhtasari’l-me‘ânî li-Se‘düddî et-Teftazânî. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, ts.
• Ebû Şihâb, Râmî. “Mustalahu’s-serikâti’l-edebiyyeti ve’t-tenâs”. Mecelletü’n-Nadî’l-Edebî’s-Sekâfî 16/64 (2008), 227-251.
• Ebû Zeyd, Ahmed. Mukaddime fî usûli’l-fikriyye li’l-belâga i‘câzi’l-Kur’ân. Ribat: Dârü’l-Emân, 1409/1989.
• Enbârî, Ebû Bekir. Şerhu’l-kasâidi’s-seb‘i’t-tıvâli’l-câhiliyye. thk. Abdüsselâm Harun. Beyrut: Dârü’l-Maʿârif, ts. Enbârî, Ebû Bekr. ez-Zâhir fî me‘ânî kelimâti’n-nâs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Gânîm, Ahmed Selîm. Tedâvülü’l-me‘ânî beyne’ş-şu‘râ’ kırâetün fî’n-nazariyyâti’n-nakdiyye. Magrib: el-Merkezü’s-Sekâfî’l-‘Arabî, 2006.
• Hallâvî, Nâsır. “Mefhûmü’s-serikâti’ş-şi‘riyye ve tatavvuruhi fî kitâbi’n-nakdî ve’l-belâgî ‘inde’l-ꜥArab”. Mecelletü Dârü’ş-Şü’ûni’l-‘Arabiyye 26/1 (1998), 28-35.
• Harîrî, Abdüllatîf Muhammed. es-Serîkâtü’ş-şi‘riyye beyne’l-Âmidî ve’l-Cürcânî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ꜥİlmiyye, 1995.
• Hâşimî, Ahmed. Cevâhirü’l-belâga fi’l-meꜥânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. Beyrut: el-Mektebetü’l-Mısriyye, ts.
• Himyerî, Ebû Saîd. Şemsü’l-‘ulûm ve devâʾü kelâmi’l-‘Arabi mine’l-külûm. thk. Hüseyn b. Abdillâh el-‘Amrî vd. Beyrut: Dârü’l-Fikr el-Mu‘âsır, 1999.
• İbn Ebü’l-Isba, Zekiyyüddîn. Tahrîrü’t-Tahbîr fî sınâʿati’ş-şi‘r ve’n-nesr ve beyâni i‘câzi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Şeraf. el-Cumhûriyyeti’l-‘Arabiyyeti’l-Muttahide, ts.
• İbn Fâris, Ebû’l-Hüseyn Ahmed b. zekeriyyâ el-Kazvînî. Mu‘cemü makâyîsi'l-luga thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1979.
• İbn Kuteybe, ed-Dîneverî. eş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ’. Beyrut: Dârü’s-Sekâfe, 1964.
• İbn Manzûr, Muhammed. Lisânü’l-‘Arab. Bayrut: Dârü Sâdir, 1994.
• el-Hafâcî, İbn Sinân. Sirrü’l-fesâha. Bayrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1982.
• İbn Tabâtabâ, Ebû Sa‘îd Abdülmelik. ‘İyarü’ş-şi‘r. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1956.
• İbn Vekî‘,ed-Dabbî. Kitâbü’l-Münsıf li’s-sârik ve’l-mesrûk minhü. Bingâzî: Câmiꜥat Kât Yûnis, 1994.
• İbnü’l-Esîr, Dıyâuddîn. Kifâyetü’t-tâlib fî nakdi kelâmi’ş-şâ‘ir ve’l-kâtib. thk. Mustafa Cevâd - Se‘îd. Bağdâd: el-Mecme‘ü’l-‘İlmî, 1956.
• İbnü’l-Esîr, Dıyâuddîn. el-Meselü’s-sagîr fi edebi’l-kâtib ve’ş-şâ‘ir. thk. Ahmed el-Hûfî - Bedevî Tabâne. Kahire: el-Fucâle, 1962.
• İbnü’l-Esîr, Dıyâuddîn. el-Meselü’s-sâir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Ahmed el-Hûfî - Tabâne Bedevî. Kahire: Dârü Nahdati Mısır, ts.
• İbnü’l-Mu‘tez, el-Abbâsî. Tabakâtü’ş-şu‘arâ’. thk. Abdüssettâr Farrâc. Kahire: Dârü’l-Maꜥârif, 2009.
• İlhâm Ebû Gazâl - Halîl Hamed, Ali. Medhal ilâ ꜥilmi lugati’n-nas tatbîkât linazariyyet De Beaugrand ve Dressler. Nablus: Dârü’l-Kütüb, 1992.
• Kalkaşendî, Şihâbüddîn. Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ti’l-inşâ’. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabî, ts.
• Kayravânî, İbn Reşîk. el-ꜥUmde fî mehâsini’ş-şi‘r ve âdâbih. thk. Muhammed Muhyîddîn Abdülhamîd. Beyrut: Dârü’l-Ceyl, 1981.
• Kayravânî, İbn Reşîk. Karâzatü’l-edeb. Mısır: Mektebetü’l-Hâncî, 1926.
• Kindî, İmruülkays. Dîvân. Beyrut: Dâru’l-Maꜥârif, 2004.
• Menâhic Câmi‘atü’l-Medînetü’l-Alemiyye. el-Belâga el-beyân ve’l-bedî‘. Mâlezya: Câmi‘atü’l-Medînetü’l-‘Âlemiyye, ts.
• Merzübânî, Ebû Ubeydillâh. el-Müvaşşah fî me’âhız el-‘ulemâ’ ‘alâ’ş-şu‘arâ’. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1995.
• Miftâh, Muhammed. Tahlîlü’l-hitâbi’ş-şi‘rî (istiratîciyyeti’t-tenâs). Beyrut: ed-Dârü’l-Beydâʼ, 1992.
• Muhallebî, ‘İzzeddîn el-ezdî. el-Meâhız ‘alâ şurrâhi dîvâni Ebi’t-Tayyib el-Mütenebbî. Riyâd: Merkez el-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsêti’l-İslâmiyye, 2003.
• Muhammed, Abdülmuttalip. “et-Tenâs ‘inde Abdülkâhir el-Cürcânî”. en-Nâdî’l-Edebî’s-Sekâfî 3/1 (1992), 49-98.
• Mustafa, Hedâra Muhammed. “el-Ab‘âd en-nazariyye li kadiyyeti’s-serikât ve tatbikâtihâ fî’n-nakdi’l-‘Arabî”. el-Hey’etü’l-Mısrıyye 6/1,2 (1985), 124-136.
• Nesefî, Necmuddîn. Tılbetü’t-talebe fi’l-ıstılâhâti’l-fıkhiyye. Bağdâd: el-Matba‘tü’l-Âmira, 1311.
• Özay, Yeliz. “Metinlerarası İlişkilerde Sözlü Yapıtların ve Sanatçıların Konumu Üzerine”. Millî Folklor 19/75 (2007), 164-173.
• Özdemir, Serkan. Metinlerarasılık yöntemleri: Ömer Seyfettin’in hikayeleri. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2017.
• Özdoğan, M. Akif. “Klâsik Arap Şiirinde İntihâl Olgusu”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2005), 65-106.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn. Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-iʿcâz. thk. Bekrî Emîn. Bayrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1985.
• Rifâ‘î, Ahmed Matlûb. Esâlîb belâgîyye el-fesâha el-belâga el-me‘ânî. Kuveyt: Vekâletü’l-Matbû‘ât, 1980.
• Sa‘îdî, Abdülmüte‘âl. Bugyetü'l-îdâh li-Telhîsü'l-Miftâh fî ‘ulûmi'l-belâga. Mektbetü’l-Âdâb, 2005.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb. Miftâhü’l-‘ulûm. Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1987.
• Se‘âlibî, Ebu Mansûr. Tahsînü’l-kabîh ve takbîhü’l-hasen. Bayrut: Dârü’l-Erkam b. Ebî Erkam, ts.
• Seller, Yusuf. Şiirde İntihal Meselesi ve Arap Şiirine Yansımaları. Ankara: Gece Kitaplığı, 2021.
• Sihâm, Emzeyyân. Tetavvürü mustalahı’n-nakd dirâse nakdiyye tenâsıyye liserikâti Ebî Temmâm. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi: Câmi‘atü Vahrân, 2015.
• Sûlî, Ebu Bekr Muhammed b. Yahyâ. Ahbâru Ebî Temmâm. Kahire: Lecnetü’t-Te’lifi ve’t-Tercemeti ve’n-Neşr, 1937.
• Şahîn, Abdülhâlik. Usûlü’l-ma‘âyîri’n-nassıyye fî’t-türâsi’l-nakdî ve’l-belâgî ꜥinde’l-ꜥArab. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi: Kûfe Üniversitesi, 2012.
• Tahrîşî, Muhammed. Edevâtü’n-nas. Dımaşk: İttihâdü’l-Küttâbi’l-‘Arab, 2000.
• Tâî, Ebû Temmâm. Dîvân. 1905.
• Tâî, Ebû Temmâm. Dîvân. thk. el-Hatîb et-Tebrîzî. Beyrut: Dârü’l-Küttâb el-‘Arabî, 1994.
• Tanrıkulu, Elif. Dîvân Şiirindeki Mantiku’t-Tayr Geleneğinin Metinlerarası İlişkiler Bağlamında İncelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi: Hacettepe Üniversitesi, 2018.
• Terbiye, Nadîn. et-Tenâs ve kirâetü’n-nassı’l-gâʾibi fî şiꜥri Halîl Hâvî: min nahri’r-Ramâd ilâ bayâdir’l-cû‘. Bayrut: Bîsân li’n-Naşr va’t-Tavzî‘ va’l-İ‘lâm, 2014.
• ‘Ulvî, Yahyâ b. Hamze b. Alî b. İbrâhîm l-Hüseynî el-Mueyyid. et-Tırâz li Esrarârü’l-belâgati ve ‘ulûmi hakâiki’l-i‘câz. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘unsuriyye, 2002.
• Yartaşı, Recep. “Abdülkâhir el-Cürcânî’nin İ‘câz Anlayışı -Belâgat-Kelam Etkileşimi Çerçevesinde-”. Abdülkâhir el-Cürcânî’nin Dil ve Edebiyat Anlayışı. ed. İsa Güceyüz. 333-386. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Yartaşı, Recep . "Abdülkâhir el-Cürcânî'nin Nefsî Kelam Savunusu ve Mu'tezilî Metot Eleştirisi". Tevilat 3 / 1 (Haziran 2022): 73-93 .
• Yemenî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd b. Sa‘d b. Ebî Himyer b. Ubeydillâh el-Himyerî. Şemsü’l-ʿulûm ve devâʾü kelâmi’l-ʿArab mine’l-külûm. thk. Hüseyn b. Abdillâh el-‘Amrî vd. Beyrut: Dârü’l-Fikr el-Mu‘âsır, 1999.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz. “Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs”. 35 Cilt. Mısır: Dârü’l-Hidâye, ts.
• Zegabî, Ahmed. et-Tanâs nazariyyen ve tatbîkıyyen. ‘Ammân: Müesseset ‘Amün lin’neşr ve’t-Tevzîꜥ, 2000.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd. el-Keşşâf ‘an hakâikı gavâmidi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Kahire: Matba‘atü’l-İstikâme, 1365.
• Zevzenî, Ebû Abdillâh b. Ahmed. Şerhu’l-Mu‘allakâti’s-seb‘. Bayrut: Dârü İhyai’t-Turâsi’l-‘Arab, 2002.
• Zübyânî, Ebû Ümâme Ziyâd b. Muâviye b. Dabâb b. Câbir en-Nâbiga. Dîvân. thk. ‘Abbâs Abdüssâtir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1996.