Ömer b. Ali el-İspirî’nin Hayatı, Eserleri ve er-Risâletü’l-cûdiyye Adlı Risâlesi

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 117 - 139, 30.12.2023

Osman Bostan

https://doi.org/10.33460/beuifd.1283848

Öz

Kur’ân-ı Kerîm’in anlaşılması ve Cenab-ı Hakk’ın murâdının ortaya konulması için İslâm’ın bidayetinden günümüze değin birçok tefsir yazılmıştır. Yazılan bu tefsirlerin bir kısmı Kur’ân’ın fıkhî, içtimâî, tasavvufî vb. yönünü ele alırken diğer bir kısmı da edebî ve i‘câz yönünü incelemiştir. Kur’ân’ın edebî inceliklerini araştıran eserlerin bir kısmı bunu Kur’ân’ın tamamı veya bazı sûreleri ekseninde gerçekleştirirken bir kısmı da tek bir âyeti merkeze alıp o âyette var olan edebî unsurları ortaya koymaya çalışmıştır. Bu alana matuf çalışmalardan biri de 18. yüzyıl Osmanlı müelliflerinden Ömer b. Ali el-İspirî’nin kaleme aldığı er-Risâletü’l-cûdiyye adlı eseridir. İspirî bu risâlede, edebî inceliklerine değindiği Hûd Sûresinin 44. âyetini ilmü’l-beyân, ilmü’l-me‘ânî, el-fesâhatü’l-lafziyye ve el-fesâhatü’l-ma‘neviyye açısından açıklamaya çalışmıştır. Söz konusu eser üzerine henüz müstakil bir çalışmanın yapılmamış olması bizi bu çalışmayı yapmaya sevk etmiştir. Ömer b. Ali el-İspirî ve er-Risâletü’l-cûdiyye adlı eserinin konu edildiği bu çalışmada önce İspirî’nin hayatına ve eserlerine yer verilmiş, ardından zikri geçen eseri nüshaları, konusu, kaynakları, metodu vb. açılardan incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Belâğat, fesâhat, Ömer b. Ali el-İspirî, er-Risâletü’l-cûdiyye, Hûd sûresinin 44. âyeti

Omar b. ‘Alî al-Ispirî’s Life, Works and His Treatise named al-Risālah al-cūdiyyah

Öz

Many Qur’an commentaries have been written from the early days of Islam to the present day in order to understand the Qur’an. Some of these tafsirs (Qur’an translation) written in the Qur’an, fiqh, social, etc. While dealing with the aspect of literature, another part examined the aspect of literary and i’jaz. While some of the works that investigate the literary intricacies of the Qur’an realize this in the axis of the whole or some of the suras of the Qur’an, some of them try to put a single verse in the center and try to reveal the literary elements in that verse. One of the studies focused on this field is Umer b. the study is called al-Risālah al-cūdiyyah written by Ali al-Ispiri. Ispiri tried to explain the 44th verse of the Surah Hud in terms of ilmü’l-beyân, ilmü’l-ma‘ani, al-fesâhatü’l-lafziyye and elfesâhatü’l-ma‘neviyye, in which he mentioned the literary subtleties. The fact that no independent study has yet been conducted on the work in question has prompted us to do this study. In this study, Ispiri al-Risālah al-cūdiyyah is the subject, firstly Ispiri's life is mentioned and studies are included, then the copies of the mentioned studies and its subject, sources, method, etc are examined from different angles.

Anahtar Kelimeler

Exegesis (Tafsir), Eloquence, Fluency, ‘Omar b. ‘Alî al-Ispirî, al-Risālah al-cūdiyyah, 44th verse of Surah Hud.

Kaynakça

• Ali el-Kârî, Ebu’l-Hasen Nûruddîn Ali b. Sultân Muhammed el-Kârî el-Herevî. el-Cemâleyn li’l-Celâleyn. thk. Muhammed Abdülkâdir Şâhin. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Altun, İsmail - Reyhan Keleş. “Ömer Efendi’nin Üç Eserine Yazılan Takrîzler”. Erzurum İspirli Kadızâde Mehmed Arif Efendi ve Ömer Efendi Sempozyumu. ed. Ömer Kara. 463-498. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kurâni’l-‘Azîm. thk. Ali Abdü’l-Bârî ’Atıyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415/1994.
• Avcı, Casim - İpşirli, Mehmet. “Nâib”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/311-313. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. Babinger, Franz. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. çev. Coşkun Üçok. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982.
• Bağdatlı, İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn. İstanbul, 1951.
• Bağdatlı, İsmâil Paşa. Îzâhu’l-meknûn. Beyrut, ts.
• Bakırcı, Saffet. “Me’âlimü’t-Tenzîl”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 28/203-204. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Baltacı, Cahit. XV-XVI Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul, 2005.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd b. Muhammed. Me‘âlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr, Osman Cum‘a Damîriyye - Süleyman Müslim el-Haraş. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1412/1991.
• Benli, Mehmet Sami. “Miftâhu’l-Ulûm”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30/20-21. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Bilge, Mustafa. İlk Osmanlı Medreseleri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1984.
• Bolelli, Nusreddin. Belâgat. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2001.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL). Leiden, 1943.
• Bursalı, Mehmed Tâhir b. Rıf’at. Osmanlı Müellifleri. İstanbul, 1333.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 11/260-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdulkâhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Delâilü’l-i‘câz fi ‘ilmi’l-meânî. thk. Abdulhamid Hendâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1422/2001.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. el-Misbâh fî şerhi’l-Miftâh. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4646, 1b-266b. Çelebi, Kâtip. Keşfü’z-zunûn. Bağdat, 1941.
• Dağcı, Şamil. “Osmanlı Dönemi Kaynaklarında Yer Alan İspirli Âlimler”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2008), 23-42.
• Demir, İsmail. “Sarf Bilgisi ve Ömer b. Alî b. İbrâhîm b.Halîl el-İspirî’nin ‘er-Risâle fi Temeyyüzi’l-Ebvâb’ Adlı Eserinin Edisyon Kritiği”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2014), 60-80.
• Durmuş, İsmail. “Meânî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 28/204-205. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkı Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf. en-Nehru’l-mâd min’el-Bahri’l-muhît. thk. Ömer el-Es’ad. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1416/1995.
• el-Fihrisü’ş-şamil. Amman: Müessesetü Âli’l-Beyt, 1409/1989.
• Gümüş, Sadreddin. “et-Ta’rifât”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 40/29-30. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Gümüş, Sadreddin. “Seyyid Şerif Cürcânî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 8/134-136. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Beyân”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 6/22-23. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 25-46.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Mustafa es-Sekkâ - İbrâhim el-Ebyârî - Abdülhafîz Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 7. Basım, 1430/2009.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. Kifayetü’l-elme’î. thk. Neşîd Hamîd. Beyrut: Dâru’l-Afâki’l-Cedîde, 2003.
• İpşirli, Mehmet. “Huzur Dersleri”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 18/441-444. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• İspirî, Ömer b. Ali. Cem’ul-me’ârib. Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 803, 1b-20b.
• İspirî, Ömer b. Ali. el-Müfîd şerhu dibâceti’r-Risâleti’l-cûdiyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3530, 22b-32a.
• İspirî, Ömer b. Ali. er-Risâle fî aksâmi’l-kelime. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, 465, 5 vr.
• İspirî, Ömer b. Ali. er-Risâle fî fi‘leyn iza tenâze‘â fî ismin zâhir. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, 465, 4 vr.
• İspirî, Ömer b. Ali. er-Risâle fi ma‘ne’l-hamd ve’ş-şükr. Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 259, 1b-9a.
• İspirî, Ömer b. Ali. er-Risâle fî temeyyüzi’l-ebvâb. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, 465.
• İspirî, Ömer b. Ali. er-Risâle fî zekâti’l-bakar. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, 465, 2 vr.
• İspirî, Ömer b. Ali. er-Risâle fî zekati’l-ibil. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, 465, 7 vr.
• İspirî, Ömer b. Ali. er-Risâle fi’l-idğâm. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, 465, 4 vr.
• İspirî, Ömer b. Ali. er-Risâle fi’l-mü‘teberât. Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 1692, 1b-62.
• İspirî, Ömer b. Ali. er-Risâletü’l-cûdiyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3530, 1b-22a.
• İspirî, Ömer b. Ali. er-Risâletü’l-cûdiyye. Mektebetü’l-Melik ‘Abdi’l-‘Aziz, Arif Hikmet Kütüphanesi, 45/80/1, 1b-14b.
• İspirî, Ömer b. Ali. “er-Risâletü’l-cûdiyye fi’l-âyeti’n-Nûhiyye”. Mecelletü Külliyeti’d-Dirâseti’l-İslâmiyye, 3 (1970).
• İspirî, Ömer b. Ali. Ferahu’z-zâhidîn. Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 803, 23b-42a.
• İspirî, Ömer b. Ali. Ferhatü’l-fuâd. Münih Devlet Kütüphanesi, Yazmalar, 425, 22 vr.
• İspirî, Ömer b. Ali. Hâşiye ‘alâ Hâşiyeti’l-isâm. Süleymaniye Kütüphanesi, Servili, 222, 151 vr.
• İspirî, Ömer b. Ali. Husûnü’l-metâlib. Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 803, 44b-61a.
• İspirî, Ömer b. Ali. Husûnü’l-metâlib. İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça Bölümü, 1010.
• İspirî, Ömer b. Ali. Mu‘înü’l-ihvân. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3530, 37b-49a.
• İspirî, Ömer b. Ali. Raciye’l-maksud. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, 465, 21 vr.
• İspirî, Ömer b. Ali. Risâle fi’l-havârik. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, 465, 5 vr.
• İspirî, Ömer b. Ali. Risâle fi’t-te’nis. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, 465, 8 vr.
• İspirî, Ömer b. Ali. Risâle min ‘ilmi’l-ferâiz. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3530, 32b-36a.
• İspirî, Ömer b. Ali. Sürûru kulûbi’n-nâzirîn. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3005, 1b-54a; Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 1136, 40 vr; Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 354/24, 211b-243a.
• İspirî, Ömer b. Ali. Şerhu Risâleti’l-cûdiyyeti’l-Abbâsiyye. İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça Bölümü, 921, 1b-30a.
• Kara, Ömer. Bir Osmanlı Müderrisi İspirli Ömer Efendi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2015.
• Kara, Ömer (ed.). Erzurum İspirli Kadızâde Mehmed Arif Efendi ve Ömer Efendi Sempozyumu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Kara, Ömer. “Ömer b. ‘Alî el-İspirî’nin ‘Furûk’la İlgili Bir Risâlesinin Tenkitli Neşri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (2004), 185-238.
• Kazvînî, Hatîb Muhammed b. Abdurrahman. el-îzâh fi ‘ulûmi’l-belâğa. Beyrut, ts.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-mü’ellifîn. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• Kettâne, Hüseyin Ahmed - Zâhid, Abdulhamîd. “Tercemetü âyeti ya erduble‘î”. Mecelletü Kıraat, 9-28.
• Kılıç, Hulûsi. “eş-Şafiye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/247-248. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kılıç, Hulûsi. “Tâcü’l-Luga”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 39/356-357. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Koca, Ferhat. “Molla Hüsrev”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30/252-254. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Mardin, Ebül‘ulâ. Huzur Dersleri. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1966.
• Mehmed Süreyyâ. Sicill-i Osmânî. İstanbul, 1996.
• Mollaibrahimoğlu, Süleyman. Yazma Eserler Terminolojisi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Mollaibrahimoğlu, Süleyman. Yazma Tefsir Literatürü. İstanbul: Damla Yayınevi, 2007.
• Nüveyhid, Âdil. Mu‘cemu’l-müfessirîn. Beyrut, 1403/1983.
• Özek, Ali. “el-Keşşâf”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 27/329-330. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 40/299-308. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özkan, Halit. “Tîbî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 41/125-127. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/1999.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. et-Tibyân fî ‘ulûmi’l-Kur’an. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1408/1987.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-tefâsîr. Beyrut: el-Mektetü’l-‘Asriyye, 1427/2006.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-tefâsîr. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-’Asriyye, 1. Basım, 1427-2006.
• Sekkâkî, Yusuf b. Ebî Bekr b. Muhammed b. Ali. Miftâhu’l-ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1420/2000.
• Şahan, Ramazan. “Risaletü’l-Cûdiyye Bağlamında Ömer Efendi’nin Tefsir Anlayışı”. Erzurum İspirli Kadızâde Mehmed Arif Efendi ve Ömer Efendi Sempozyumu. ed. Ömer Kara. 771-793. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Şübber, es-Seyyid Abdullah. Hakku’l-yakîn fî ma‘rifeti usûli’d-dîn. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lâ lil-Matbû‘ât, 1. Basım, 1418/1997.
• Taftâzânî, Sa‘deddin b. Mesud. Şerhu’l-kısmı’s-sâlis min Miftâhi’l-‘ulûm. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4640, 1b-201a.
• Tanç, Halil İbrahim. “Ömer b. ‘Ali eİspirî’nin ‘te’nis ve mu’rab’ Adlı İki Risâlesi”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2014), 46-59.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn. el-Kâşif ‘an Hakâ’iki’s-Sünen. Riyad, 1417/1997.
• Ulvân, Numan Şaban. “et-Tahlîlü’l-beyânî”. Mecelletü’l-Câmiati’l-İslâmiyye 18/2 (2010), 885-903.
• Uzun, Mustafa - Arslan, Ahmet Turan. “Takriz”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 39/472-474. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Vânî, Muhammed b. Bistâm. Arâisü’l-Kur’ân. thk. Saîd Abdulfettâh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1428/2007.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Beyzâvî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 6/101-103. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kasım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmidi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1407/1986.
• Zeydân, Corcî. Târîhu âdâbi’l-luğati’l-’Arabiyye. nşr. Sevkî Dayf. Kahire, ts.
• Zuhayli, Vehbe. et-Tefsiru’l-münîr. 30 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1418/1997.