Is The Intangible Compensated? The Problem of Compensation for Intangibles in Ḥanafī Madhhab and Late Ottoman Law

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 439 - 460, 30.12.2023

Muhammed Emin Kızılay

https://doi.org/10.33460/beuifd.1376211

Öz

One feature distinguishing the fiqh madhhabs (sects) that emerged in Islamic history from each other is their theological and philosophical views. When the jurisprudence of the madhhabs is analysed, it is seen that the practical rulings emerge according to a particular theological and philosophical background. For example, the ontological background of the Ḥanafīs is reflected in their views on property, which one of the most fundamental issues of law. They considered existence from a material point of view. They did not accept the benefits that do not have a material existence and that arise depending on the substance of material assets as property in law. What is not property cannot be damaged. Therefore, it cannot be compensated. The Ḥanafīs adhered to their ontological principles to maintain their legal consistency. However, these principles caused some problems to arise over time. Although they overcame these problems with the principle of necessity, this was not enough to eliminate the problem. This problem came to the agenda even in the last periods of the Ottoman Empire. However, there was a new systematics in the field of law then. The issue was dealt with in the articles of law, not in the theoretical texts in which the accumulated knowledge of the madhhab was transmitted. The ontological principles of the Ḥanafīs were distributed to many areas of law within the new system. However, in the last period of the Ottoman Empire and contemporary studies, only the part of the subject reflected in the law of obligations has been addressed. However, areas such as the Press Law and the Penal Code seem to have been ignored, as well. When the other legal texts are analysed, a situation different from that in Med̲j̲elle stands out. The Press Law and the Penal Code had already done what the Med̲j̲elle commissions could do much later. In these laws, things that do not exist in material terms are legally recognized as property.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ḥanafī Madhhab, Ottoman Law, Liability, Damage.

Var Olmayan Tazmin Edilir mi? Hanefî Mezhebinde ve Son Dönem Osmanlı Hukukunda Maddi Olmayan Şeyin Tazmini Problemi

Öz

İslam tarihinde ortaya çıkan fıkıh mezheplerini birbirinden ayıran özelliklerden biri kelamî ve felsefî görüşleridir. Mezheplerin içtihatları incelendiğinde amelî hükümlerin belirli bir kelamî ve felsefi arka plana göre ortaya çıktığı görülür. Örneğin Hanefîlerin sahip oldukları ontolojik arka plan hukukun en temel konularından biri olan mülkiyet ile ilgili görüşlerine yansımıştır. Onlar varlığı maddi açıdan ele almışlardır. Maddi bir varlığı olmayan, maddi varlıkların cevherlerine bağlı olarak ortaya çıkan menfaatleri hukuken mal kabul etmemişlerdir. Mal olmayan şeyin zarara uğraması mümkün değildir. Dolayısıyla tazmin edilmesi de söz konusu değildir. Hanefîler hukuki tutarlılıklarını korumak için ontolojik ilkelerine son derece bağlı kalmışlardır. Fakat bu ilkeler zamanla bazı problemlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu problemleri zaruret prensibiyle aşmayı başarmışlarsa da bu, sorunu tamamen ortadan kaldırmaya yetmemiştir. Osmanlı’nın son dönemlerinde dahi bu sorun gündeme gelmiştir. Lakin artık hukuk sahası yeni bir sistematiğe sahiptir. Konu mezhep birikiminin aktarıldığı teorik metinlerde değil, kanun maddelerinde ele alınmıştır. Hanefîlerin ontolojik ilkeleri yeni sistemin içerisinde hukukun birçok alanına dağılmıştır. Lakin hem Osmanlı’nın son döneminde hem de günümüzde yapılan çalışmalarda sadece borçlar hukukuna yansıyan kısmı ele alınmıştır. Hâlbuki basın kanunu ve ceza kanunu gibi alanlar göz ardı edilmiş gibidir. Diğer kanun metinlerine bakıldığında özellikle Mecelle’dekinden farklı bir durum göze çarpmaktadır. Mecelle komisyonlarının çok sonraları yapabildiğini basın ve ceza kanunu daha önceden yapmıştır. Bu kanunlarda madden var olmayan şeyler hukuken mal sayılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Osmanlı Hukuku, Sorumluluk, Zarar.

Kaynakça

• ʿAbd al-Qādīr ʿŪda. at-Teshrīʿ al-Jināī al-İslāmī. Beirut: Muassasa al-Risāla Nāshirūn, 2013.
• Akgündüz, Ahmet. Karşılaştırmalı Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye. Istanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2013.
• Akgündüz, Said Nuri. Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukuku Uygulaması. Istanbul: Rağbet, 2017.
• Akıntürk, Turgut - Ateş, Derya. Borçlar Hukuku Genel Hükümler Özel Borç İlişkileri. Istanbul: Beta Yayınları, 2019.
• Aktan, Hamza. “İhrâz”. TDV İslam Ansiklopedisi. 21/542-544. Istanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Alī al-Khafīf. al-Ḍamān fī al-Fiqḥ al-Islāmī. Cairo: Dār al-Fikr al-'Arabī, 2000.
• Ali Haydar Efendi. Durar al-Ḥukkām Sharḥ Majallat al-Aḥkām. Istanbul: Matbaa-ı Ebü’z-Ziya, 1330.
• Araz, Yunus. İslam Hukukunda Menfaatin Tazmini. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
• Boshgezenian, Artin. Kanun-ı Cezanın Mevadd-ı Kaime ve Muaddelesi Hakkında Teşrih ve Tenkit. İstanbul: Matbaa-ı Âmire, 1327.
• Âtıf Bey, Mehmed. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Şerhi ve Kavâid-i Külliye-i Fıkhiyye’nin İzahı. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1339.
• Âtıf Bey, Mehmet. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’den Kitâbü’l-İcârât. İstanbul: Matbaʿa al-Khayriyya, 1330.
• Âtıf Bey, Mehmed. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Şerhi: Kitâbü’l-Gasb ve’l-İtlâf. İstanbul: Matbaʿa al-Khayriyya, 1332.
• Aybakan, Bilal. “Zarar”. TDV İslam Ansiklopedisi. 44/130-134. Istanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Aydın, Mehmet Âkif. “Batılılaşma”. TDV İslam Ansiklopedisi. 5/162-167. Istanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Aydın, Mehmet Âkif. “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye”. TDV İslam Ansiklopedisi. 28/231-235. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• ʿAynī, Badr al- Dīn. al-Bināya Sharḥ al-Hidāya. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2000.
• Benli, Abdullah. İslam Hukukunda Manevi Tazminat. Kayseri: Erciyes University Institute of Social Sciences, Doctoral Thesis, 1997.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. “İslam Hukukunda Manevi Zararların Tazmini”. Istanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 6/4 (1940), 798-812.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vala Evrakı [A.MKT.MVL.]. No. 138/1, Gömlek No. 10. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• al-Buhārī, Burhān al-Dīn, al-Muḥīṭ al-Burhānī fī al-Fiqh al-Nu’manī. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2004.
• Ceza Kanunnâme-i Humâyunu. nşr. Hüseyin Hamid Bey. Istanbul: Matbaa-ı Osmâniye, 1300.
• Dāmād Efendī, Shaykh-Zāda. Majmaʿ al-Anhur fī Sharḥ Multaqā al-Abḥur. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī, ts.
• Düstur, 2nd edition, Istanbul: Matbaa-i Âmire, 1334: VII.
• Ekşi, Ahmet. “İslam Hukukunda Bir Manevi Tazminat Türü Olarak Hükümetü’l-Elem”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 21 (2013), 215-234.
• Gayretli, Mehmet. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kanunlaştırma Çalışmaları. Istanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2015.
• Gökmen, Emrah. İslam Hukukunda ve Türk Hukukunda Adam Çalıştıranın Sorumluluğu. Istanbul: On İki Levha, 2022.
• Gürsoy, Kemal Tahir. “Manevi Zarar ve Tazmini”. Journal of Ankara University Faculty of Law 30/1 (1973), 1-50. Hacak, Hasan. İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. Istanbul: Marmara University Institute of Social Sciences, Doctoral Thesis, 2000.
• al-Ḥaddād, Abū Bakr, al-Javhara al-Nayyira. Cairo: Matbaʿa al-Khayriyya, 1904.
• Halıcı, Şaduman. “Osmanlı Basınına Yansıyan Şekliyle 1914 Meclis-i Mebusan Seçimlerinde Ermeniler”. Turkish Journal of History. 62 (2015), 127-180.
• Ḥaṣkafī, Alāʾ al-Dīn. al-Durr al-Mukhtār fī Sharḥ Tanwīr al-Abṣār. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2002.
• Ibn ʿĀbidīn, Muḥammad Amīn. “Nashr al-‘arf fī binā’ ba‘ḍ al-aḥkām ‘alā al-‘Urf”. Majmū‘at Resā’il Ibn ʿĀbidīn. ed. Muḥammad al-ʿAzāzī. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2014.
• Ibn ʿĀbidīn, Muḥammad Amīn. al-ʿUqūd al-durriyya fī tenqīḥ al-Fātwā al-Ḥāmidiyya. Beirut: Dār al-Mʿarifa, ts. Ibn ʿĀbidīn, Muḥammad Amīn. Radd al-Muḥtār ʿalā ʾl-Durr al-mukhtār. Beirut: Dār al-Fikr, 1992.
• Kahraman, Abdullah - Karataş, Nizamettin. “İbn Hümam’ın Mezhebine Muhalif Bir Görüşü: Menfaatlerin Tazmini Meselesi”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 1/2 (2017), 43-70.
• Kahveci, Nuri. İslam Borçlar Hukukunda Tazminat. Erzurum: Atatürk University Institute of Social Sciences, Doctoral Thesis, 1997.
• Kāsānī, ʿAlāʾ al-Dīn Abū Bakr b. Masʿūd. Badāʾiʿ al-Ṣanāʾiʿ fī Tartīb al-Sharāʾiʿ. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1986.
• al-Maḥmaṣānī, Ṣubḥī. al-Naẓariyya al-'âmma li al-mu'jabāt va al-'uqūd fī al-sherī'a al-Islāmiyya. Beirut: Dār al-’Ilm li al-Malāyīn, 1983.
• Marghīnānī, Burhān al- Dīn. al-Hidāya sharḥ Bidāyat al-mubtadiʾ. Cairo: Dār al-Salām, 2012.
• al-Mavṣılī, ʻAbd Allāh b. Maḥmūd. al-Ikhtiyār li taʿlīl al-Mukhtār. Beirut: Dār al-ʾArkām, ts.
• Molla Hüsrev, Durar al-ḥukkām fī sharḥ Ghurar al-aḥkām. Dār Iḥyāʾi al-Kutub al-ʻArabī, ts.
• Narter, Sami. Kusursuz Sorumluluk Haksız Fiil Sorumluluğu ve Tazminat Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi, 2016. al-Sarakhsī, Shams al-'Aimma. al-Mabsūṭ. Beirut: Dār al-Mʿarifa, 1993.
• Sirāj, Muḥammad Aḥmed. Ḍamān al-’udvān fī al-Fiqḥ al-Islāmī. Beirut: al-Muassasa al-Jāmi'iyya li al-Dirāsāt va an-Nashr, 1993.
• Şentop, Mustafa. Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukuku: Kanunlar-Tadiller-Layihalar-Uygulama. Istanbul: Yaylacık Matbaası, 2004.
• Yazıcı, Ömür. 812 Numaralı Aydın Ayniyat Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Manisa: Celal Bayar University Institute of Social Sciences, Master Thesis, 2015.
• Yelek, Kamil. Gasp ve İtlaf Bağlamında Hanefî Sorumluluk Hukuku. Istanbul: Istanbul University Institute of Social Sciences, Doctoral Thesis, 2019.
• Yerganian, Diran. Kanun-ı Ceza Dersleri. Dersaadet: Becidyan Matbaası, 1326.
• Yıldız, Kemal. İslâm Sorumluluk Hukuku Akit Dışı Sorumluluk. Istanbul: İFAV Yayınları, 2013.
• Yıldız, Kemal. “Ömer Nasuhi Bilmen’in Manevi Tazminat Anlayışı”. Müftü ve Müderris Ömer Nasuhi Bilmen. ed. Nail Okuyucu - Ayhan Işık. 321-328. Istanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2014.
• Zaylaʿī, Fakhr al-Dīn ʿUthmān b. ʿAli. Tabyīn al-Ḥaqāʾiq Sharḥ Kanz al- Daqāʾiq (Together with Shalabī's Ḥāshiya). Cairo: Dār al-Kitāb al-Islāmī, 1896.
• Zuḥaylī, Vahba. Naẓariyya al-ḍamān. Beirut: Dār al-Fikr, 2018.