An Annotated Bibliography of Turkish Islamic History Texts of the II. Constitutional Period

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 29 - 61, 15.06.2024

Hasan Yenilmez

https://doi.org/10.33460/beuifd.1380358

Öz

During the Second Constitutional period, characterized by the newfound freedom in the press, there was a notable proliferation of intellectual movements and resultant texts. History, particularly within the field of Islamic history, became a frequent point of reference in assessing the legitimacy of the period’s ideologies. The common slogans of the era, including “Liberty”, “Justice”, “Equality” and “Fraternity” found emphasis not only in the life of Prophet Muhammad but also in the events in Islamic history. This emphasis led to a transformation in the perception of history, elevating it to the status of a crucial tool. Simultaneously, the diverse historical ideas prevalent during this period prompted intellectuals to recognize the necessity for a novel approach to writing Islamic history. In response, these intellectuals undertook initiatives within this evolving framework. Consequently, numerous texts on Islamic history were produced by pens reflecting different perspectives. In this reseaarch, 51 distinct Turkish Islamic history text were identified from the declaration of the Constitutional Monarch II (1908) until the abolition of the Ottoman Sultanate (1922), written by 36 different authors. This analysis also reveals that these texts adopted varying writing styles depending on the target audience. The methodology employed in each work provides insights into the historical perceptions prevalent during that era. The bibliography, arranged chronologically, specifies the styles and subjects of the texts, while also citing the sources referenced within them. Furthermore, if the preface of the texts contains the author’s statements regarding the reason for writing their work, these have been quoted verbatim. This study comprises an annotated bibliography of Islamic history texts written during the 2nd Constitutional period. It provides an overview of the general content of the texts, emphasizing noteworthy points. Indeed, an effort has been made to make a modest contribution to researchers studying that specific period.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Sirah, Ottoman, Second Constitutional period, Historiography

II. Meşrutiyet Dönemi Türkçe İslam Tarihi Metinlerine Dair Açıklamalı Bir Bibliyografya Denemesi

Öz

II. Meşrutiyet dönemi, matbuat hayatında ortaya çıkan serbestiyetle birlikte fikri hareketlerin ve bunların neticesinde ortaya çıkan metinlerin bir hayli yoğun olarak karşılaşıldığı bir dönemdir. Tarih ilmi -özellikle de İslam tarihi sahası- bilhassa dönemin düşüncesinin meşruiyeti açısından sıkça başvurulan, kullanılan bir alan olmuştur. “Hürriyet”, “Adalet”, “Müsâvat” ve “Uhuvvet” gibi dönemin yaygın sloganları Hz. Peygamber’in hayatında, İslam tarihindeki hadiselerde öne çıkarılmaya çalışılmış ve tarih önemli bir araç olarak görülmeye başlanmıştır. Aynı zamanda farklı tarih telakkilerinin öne çıkması sebebiyle özellikle dönemin aydınları tarafından yeni bir İslam tarihi yazımı ihtiyacı görülmüş ve bu çerçevede girişimlerde bulunulmuştur. Dolayısıyla bu dönemde farklı düşüncelere mensup kalemlerden birçok İslam tarihi metni ortaya koyulmuştur. Bu araştırmada II. Meşrutiyet’in ilanından (1908) saltanatın kaldırıldığı tarihe kadar (1922) 51 farklı Türkçe İslam tarihi metni tespit edilmiştir. Söz konusu bu 51 metnin, 36 farklı müellif tarafından kaleme alındığı görülmüştür. Metinlerin hitap ettiği okuyucu kitlesine göre farklı yazım tarzları benimsendiği de bu incelemelerimizde anlaşılmaktadır. Eserlerde takip edilen usûl, söz konusu dönemde var olan tarih telakkilerine dair de bir ipucu sunmaktadır. Kronolojik olarak hazırlanan bibliyografyada metinlerin dili ve ele aldığı konular belirtilmiş, metinler içerisinde başvurulan kaynaklar ismen zikredilmiştir. Ayrıca metinlerin önsözünde müellifin, eserini kaleme alma sebebine dair ifadeleri yer alıyorsa bunlar birebir aktarılmaya çalışılmıştır. Bibliyografyada yer verilen metinler hakkında müstakil çalışmalar bulunuyorsa -tespit edilebildiği kadarıyla- bu çalışmalara da atıflarda bulunulmuştur. Kısacası bu çalışmada II. Meşrutiyet döneminde kaleme alınan İslam tarihi metinleri hakkında açıklamalı bir bibliyografya hazırlanmış ve metinlerin dikkat çeken hususları ön plana çıkarılmış ve böylelikle o döneme dair çalışma yapacak olan araştırmacılara küçük bir katkı sunmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Siyer, Osmanlı, II. Meşrutiyet, Tarih Yazıcılığı

Kaynakça

• Avlonyalı Süreyya Bey. Osmanlı Sonrası Arnavutluk (1912-1920) – Hatırat ve Terâcim-i Ahvâl. haz. Abdülhamid Kırmızı, 2. Baskı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Baş, Eyüp. “Târîh-i Osmânî Encümeni Kurucularından Efdaleddin (Tekiner) Beyin Hayatı, Eserleri ve Tarihçiliği Üzerine”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2005), 167-204.
• Birinci, Ali. “Osmanlı Devletinde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”. TALİD, IV/7 (2006), 314-329.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1342.
• Çog, Mehmet. II. Meşrutiyet Dönemi İslâm Tarihçiliği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Demir, Habip. Celal Nuri (İleri) ve İslam Tarihçiliği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Erdoğdu, Ali. Mahmûd Es’ad Seydişehrî: Hayatı, Eserleri ve İslâm Târîhçiliği’ndeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Erken, Mehmet. “Naci Kasım Açıkel (1884-1963)”. Müteferrika 57 (2020/1), 247-253.
• Ertürk, Bayram Eyüp. Ali Reşat ve Tarihçiliği. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Hacıismailoğlu, Muhammed İhsan. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Türklerinde Siyer Yazıcılığı (1839-1923). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Hanioğlu, Şükrü. “Meşrutiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXIX, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2004, 388-393.
• Hatipoğlu, İbrahim. ““Osmanlı Aydınlarınca Dozy’nin Tarih-i İslâmiyyet’ine Yöneltilen Tenkitler”, İslam Araştırmaları Dergisi, 3 (1999), 197-213.
• İzmirli İsmail Hakkı. Tahlili ve Tenkidi Tarih-i İslam Tenkidi. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı Bey, 03757, 10.
• Kara, İsmail. “Osmanlı-İslâm Dünyasında Yeni Târih Telakkileri Şehbenderzâde Örneği”. Din ve Modernleşme Arasında: Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012. 104-118.
• Karagözoğlu, Gülşen. Zakir Kadiri Ugan Hayatı, İlmi Şahsiyeti ve İslam Tarihi Çalışmalarındaki Yeri, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Kemikli, Nesime Beyza. Meşrutiyet Dönemi Türkçe Siyer Yazıcılığı Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Köprülüzâde, Mehmed Fuâd. “Tedkik ve Tenkîd: Bizde Tarih ve Müverrihler Hakkında”. Bilgi Mecmuası I/2 (Kanûn-i Evvel 1329), 185-196.
• Mutman, Mehmet Lütfü. “İbrahim Cudi Efendi”, Ülkü IV/39 (Mart 1950), 20.
• Nüzhet. Yeni Küçük Osmanlı Tarihi. Dersaadet: Tevfik Kütüphanesi, 1325.
• Sarıbaş, Erdal. Ali Seydî Bey’in Tarih Düşüncesi. İstanbul: İstanbul Aydın Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Tâhirülmevlevî, “Târih-i İslâm Sahâifinden: İslâm’ın İlk Alemi ve İlk Alemdârı”, Beyânu’l-Hak, I/13 (15 Kânun-i Evvel 1324), 278-280
• Tâhirülmevlevî. Matbuat Alemindeki Hayatım ve İstiklal Mahkemeleri. 2. Baskı. İstanbul: Nehir Yayınları, 1991.
• Yenilmez, Hasan. “II. Meşrutiyet Dönemi İslam Tarihi Metinlerinde Usul Tartışmaları”, Osmanlı’da İlm-i Târih. ed. Ercüment Asil v.dğr.. 157-176. İstanbul: İSAR Vakfı Yayınları, 2023.
• Yenilmez, Hasan. II. Meşrutiyet Dönemi İslam tarihi yazıcılığında oryantalizm etkisi: Dozy reddiyeleri örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Yıldız, Güllü. ““Devr-i Cedid” ve Din: Sultan Reşad Döneminde Siyer Tartışmaları”. Sultan V. Mehmed Reşad ve Dönemi. Ankara: TBMM Milli Saraylar, 2018, 1028-56.
• Yıldız, Güllü. “II. Meşrutiyet Dönemi Siyer Müellifleri Arasında Geleneğin Sesi: Düzceli Yusuf Suad”, DİVAN XV/29 (2010/2), 63-93.
• Yıldız, Güllü. “İki Siyer Tek Müellif: Düzceli Yusuf Suad’ın Siyer Telifleri”, Otur Baştan Yaz Beni. ed. Abdülhamid Kırmızı. İstanbul: Küre Yayınları, 2013, 227-272.