İslâm Hukukunda “Milkü’l-Menfaa Bilâ ‘Ayn” Kavramıyla İfade Edilen Mülkiyet Türü

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 91 - 116, 15.06.2024

Recep Özdemir

https://doi.org/10.33460/beuifd.1440536

Öz

Tarih boyunca mülkiyetin mahiyeti, çeşitleri ve kazanılması hususu, eğemenliğin mahiyeti ve kazanılması konusu kadar insanlığın gündemini meşgul etmiştir. Dinler, ideolojiler ve felsefi doktrinler, mülkiyetin mahiyeti ve çeşitleri konusunda birbirinden farklı yaklaşımlar ortaya koymuşlardır. İslâm bilginleri ayet ve hadisleri göz önüne alarak mülkiyet konusunu; yetki, kapsam, iktisap ve sınırlandırma bakımından incelemiş ve mülkiyetin kökeni ve mahiyetine dair orijinal teoriler ve görüşler ortaya koymuşlardır. İslâm bilginleri, nesnelerin üzerindeki mülkiyet hakkını sadece nesnenin kendisiyle sınırlandırmamış, mülkiyet ilişkisi bakımından nesnenin kendisini ve menfaatini birbirinden ayırarak değerlendirme yoluna gitmişlerdir. Alimlerin çoğunluğu mülkiyeti fiziki mekânda yer kaplama şartına bağlamadığı için gayri maddi diğer bir ifadeyle fiziki âlemde yer kaplamayan iktisadi değerlerin mülkiyetin konusu olabileceğini kabul etmişlerdir. Bu anlayış klasik literatürde, mülkiyetin farklı kategorilerde tasnif edilmesinin önünü açmıştır. Menfaat hariç tutulan mülkiyet “milku’l-ayn bila menfaa”; eşyanın kendisi hariç tutulan mülkiyet, “milku’l-menfaa bila ʿayn” diye isimlendirilmiştir. Ayn ve menfaat ayrımı gözetilerek mülkiyet yetki bakımından da tasnif edilmiştir. Bu ayrıma göre sadece menfaat ve sadece ayn mülkiyeti noksan mülkiyet; her ikisinin bir arada bulunduğu mülkiyet türü ise tam mülkiyet diye isimlendirilmiştir. Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî âlimlerin oluşturduğu İslâm hukukçularının çoğunluğu, eşyanın yarar yönünü esas alarak menfaat mülkiyetinin mahiyeti, kapsamı ve kazanılması konusunda ayrıntılı açıklamalar ve tasnifler yapmışlardır. Bu çalışmada İslam hukukçularının erken sayılabilecek bir dönemde eşyanın yarar yönü olan menfaati eşyanın fiziki varlığından ayrı bir varlık olarak tasavvur ederek ortaya koydukları “menfaat mülkiyeti” ne dair görüşleri ele alınacaktır. Çalışmada menfaatin mülkiyetin bir kategorisi ve alt türü olduğuna dair genel yaklaşımlar temellendirildikten sonra, menfaat mülkiyetinin hukuk tarihindeki yeri, kapsamı ve kazanılmasına dair görüşlere yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Mülkiyet, Menfaat, Mal, Deyn

The Type of Ownership Expressed by the Concept of "Milkü'l-Menfaa Bilâ Ayn" in Islamic Law

Öz

Throughout history, the nature, types and acquisition of property have occupied the agenda of humanity as much as the nature and acquisition of sovereignty. Religions, ideologies and philosophical doctrines have presented different approaches to the nature and types of property. Islamic scholars have examined the issue of ownership in terms of authority, scope, acquisition and limitation, taking into account the verses and hadiths and put forward original theories and views on the origin and nature of property. The Islamic scholars did not limit the right of ownership/property over objects to the object itself, and they tried to evaluate the object itself and its interest by separating them from each other in terms of the relationship of owner-ship/property. Because the majority of scholars did not condition property on the physical space, they accepted that intangible, in other words, economic values that do not occupy space in the physical world can be the subject of property. This understanding paved the way for the classification of property into different categories in classical literature. The property excluded from interest is “milku’l-ayn bila menfaa”; the property, excluding the thing itself, is called “milku’l menfaa bila ‘ʿayn”. Ownership has also been classified in terms of authority, considering the distinction between the property itself and its interest. According to this distinction, only interest and only the property of the object itself are incomplete ownership, the type of ownership where both exist together is called full ownership. The majority of Islamic jurists, consisting of Mālikī, Shāfi'ī and Hanbalī scholars, have made detailed explanations and classifications on the nature, scope and ac-quisition of beneficial ownership based on the usefulness of goods. In this study, the views of Islamic jurists on "interest ownership" will be discussed. They put forward these views at a relatively early period by conceiving the interest of things as an entity separate from the physical existence of things. In this study, after establishing the general approaches that interest is a category and subtype of property, the views on the place, scope and acquisition of the ownership of interest in the history of law will be included.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ownership, Interest, Property, Debt

Kaynakça

• Abdulazîz el-Buhârî, Alâüddîn. Keşfü’l-Esrâr fî Şerhi Usûli’l-Pezdevî. İstanbul: y.y., 1308.
• Akgündüz, Ahmet. “Galle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/338-339. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Ali Haydar Efendi. Duraru’l-Hükkâm Şerhu Mecelletu’l-Ahkâm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubu’l-’İlmiyye, 2010.
• Araz, Yunus “İslam Hukuku Açısından Menfaat ve Menfaat İçerikli Bazı Tasarrufar”. İLTED 2/46 (2016), 81-129.
• Araz, Yunus. İslam Hukukunda Menfaatin Tazmini. Bursa: Emin Yayınları, 2020.
• Aydın, M. Âkif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayınları, 2015.
• Bardakoğlu, Ali. “İcâre”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/379-388. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Demir, Fahri. İslam Hukukunda Mülkiyet Hakkı ve Servet Dağılımı. Ankara: DİB Yayınları, 1986.
• Ebû Zehrâ, Muhammed. el-Milkiyye ve Nazariyyetu’l-Akd fi’ş Şerîa’ti’l-İslâmiyye. b.y.: Dâru’l-Fikri’l-Arabiyye, 1976.
• Ebu’n-nasr, Ahmed el-Hüseynî. el-Milkiyye fi’l-İslâm. Kahire: y.y., 1952.
• ed-Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmu’l-edille. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2006.
• el-Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahîhu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‛Arabî, 2001.
• el-Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbu’t-Ta’rifât. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2017. el-Hafîf, Ali. el-Milkiyye fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. Beyrut: y.y., 1990.
• el-Halebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm. Mülteka’l-ebhur. Beyrut: Dâru’l-Beyrûtî, 2005.
• el-Hattâb, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân el-Mağribî. Mevâhibu’l-Celîl li Şerhi Muhtasari’l-Halîl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1995.
• el-Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. Envârü’l-burûḳ fî envâʾi’l-furûk. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1998.
• el-Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân. Kahire: y.y., 1994.
• el-Merdavî, Alauddîn Ebî Hasan Alî b. Süleymân. el-İnsâf fî Ma’rifeti Râcih min Hilâfi alâ Mezhebi’l-İmâmi’l-Mübeccel Ahmed b. Hanbel. Riyad: y.y., 1955.
• el-Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye Serhu Bidâyeti’l-Mubtedî. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, ts.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmûʿ şerḥu’l-Mühezzeb. Beyrut: y.y., 1413/1993.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravzatü’ṭ-ṭâlibîn ve ʿumdetü’l-müttakîn. 13 cilt. Riyad: Dâru’l-Alemi’l-Kutub, 2003.
• Erdoğan, Mehmet. İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İstanbul: İFAV. Yayınları, 2007.
• Erdoğmuş, Belgin. Roma Eşya Hukuku. İstanbul: Der Yayınları, 2012.
• Eren, Fikret. Mülkiyet Hukuku. Ankara: Yetkin Yayıncılık, 2016.
• er-Rasâ’, Ebû Abdillah Muhammed el-Ensârî. Şerhu Hudûdi İbn Arafe. Beyrut: Dâru’l-Garbu’l-İslâm, 1993.
• es-Sâvî, Ahmed b. Muhammed el-Mâlikî. Belağatu’s-Sâlik li Ekrabi’l-Mesâlik (Şerhu’s-Sağîr alâ Akrebi’l-Mesâlik İlâ Mezhebi’l-İmâm Mâlik’in içinde). Kahire: Dâru’l-Meârif, trs.
• es-Senhûrî, Abdurrezzâk Ahmed. Mesâdiru’l-Hak fi’l- Fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: y.y., 1998.
• es-Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. cilt. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, ts.
• es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Eşbâh ve’n-nezâʾir fî kavâʾid ve fürûʿi fıḳhi’ş-Şâfiʿiyye. thk. Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2010.
• eş-Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvafakât. Beyrut: Müessetu’r-Risâle, 2013. eş-Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerîa. Mekke: Dâru’l-marife, ts.
• ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan ḥakâ’iki gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl’. nşr. M. Mürsî Âmir. Beyrut: y.y., 1977.
• ez-Zencânî, Ebü’l-Menâkıb Şihâbüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mahmûd b. Bahtyâr. Taḫrîcü’l-fürûʿʿale’l-uṣûl. Beyrut: Müessetu’r-Risâle, 1982.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Mensûr fi’l-kavâʿid. Kuveyt: y.y., 1982.
• Gözübüyük, A. Şeref. Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları. Ankara: Turhan Kitabevi, 2009.
• Güriz, Adnan. Hukuk Felsefesi. Ankara: y.y., 1996.
• Güriz, Adnan. Teorik Açıdan Mülkıyet Sorunu. Ankara: y.y., 1969.
• Hacak, Hasan. “İslâm Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 8 (2006), 183-210.
• Hacak, Hasan. “Mal”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/461-465. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Hacak, Hasan. “Menfaat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/13-133. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Hacak, Hasan. Atomcu Evren Anlayışının İslam Hukukuna Etkisi: Kelam-Fıkıh İlişkisine Dair Bir Analiz. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Hacak, Hasan. İslâm Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Haskefî, Muhammed b. Alî b. Muhammed b. Alî b. Abdirrahman el-Hanefî. Dürrü’l-Muhtâr Şerhi Tenvîru’l-Ebsâr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddu’l-Muhtar alâ Durri’l-Muhtar Şerhi Tenvîri’l-Ebsâr. Riyad: Dâru’l Âlemi’l-Kutub, 2003.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru’l-Sadir, 2011.
• İbn Nüceym, Zeynu’l-’Âbidîn b. İbrâhîm. el-Eşbâh ve’n-Nezâir ‘Âlâ Mezhebi Ebî Hanîfe en-Nu’mân. thk. Abdu’l-Kerîm Fudayl. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 2011.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn. el-Bahrü’r-râʾik. Kahire: y.y., 1311.
• İbn Receb. Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân el-Hanbelî. Taḳrîrü’l-kavâʿid ve tahrîrü’l-fevâʾid. Kahire: Dâru’l-İbn Affân, ts.
• İbnu’l-Hümâm, Kemaluddîn Muhammed b. Abdirrahman es-Sivâsî el-İskenderî. Tekmiletu şerhi Fethi’l-kadir. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• Kadri Paşa, Mahmud. Kitâbu Mürşidi’l-Hayrân ilâ Ma’rifeti Ahvâli’l-İnsân. Bulak: y.y., 1891.
• Kallek, Cengiz. “Harâç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/ 88-90. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Karadâğî, Alî Muhyiddîn. Mukaddime fi’l-Mâl ve’l-İktisâd ve’l-Milkiyye ve’l-Akd. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2009.
• Kâsânî, Alau’d-Dîn Ebî Bekr b. Suû’d el-Hanefî. Bedâyiu’s-Sanâyi’ fî Tertîbi’ş-Şerâi’. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2010.
• Köprülü, Bülent-Kaneti, Selim. Sınırlı Ayni Haklar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1972.
• Medkûr, Muhammed Sellâm. Medhal li’l-Fıkhi’l-İslâm. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Hadîs, 1996.
• Müslim, Ebü’l-Hüs’eynel-Haccâc en-Neysâbûrî. Sahîhu Müslim. thk. Halîl b. Me’mûn Şeyhân. Beyrut: Dâru’l-Ma‛rife, 2007.
• Özdemir, Recep. “İslâm Hukukuna Göre Mülkiyet ve Mülkiyetin Temellendirilmesi”. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 31 (2019), 259-291.
• Sidî Halil, Halil b. İshâk b. Ya’kûb el-Mâlikî. Muhtasar fi’l-Fıkh alâ Mezhebi İmam Mâlik b. Enes. Paris: y.y., 1755.
• Şelebî, Muhammed Mustafâ. Medhal fî Fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Dâru’l-Câmi’iyye, 1985.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Ta’lîlu’l-Ahkâm. Beyrut: Daru’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1981.
• Tekinay, Selahattin Sulhi. Eşya Hukuku. İstanbul: y.y., ts.
• Umur, Ziya. Roma Hukuku Ders Notları. İstanbul: Beta Yayınları, 1999.
• Ünsal, Ahmet. İslâm Hukukunda Fayda. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Zeydân, Abdulkerîm. el-Medhal li-Dirâseti’l-Şeriati’l-İslâmiyye. Beyrut: Muessetu’r-Risâleti Nâşirûn, 2011.