Âşık Paşa’nın Garibnâme’sine Göre Ulemâ

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 481 - 504, 16.12.2024

Rauf Kahraman Ürkmez

https://doi.org/10.33460/beuifd.1555509

Öz

Âşık Paşa (ö. 733/1332), Türkiye Selçuklularının yıkılıp, Anadolu beyliklerinin filizlenmeye başladığı geçiş döneminde, Kırşehir’deki zâviyesinde irşad ve tebliğ faaliyetlerinde bulunmuş büyük bir sûfî şairdir. Başlıca kitabı olan Garibnâme, tasavvufa dair Anadolu’da Batı Türkçesi ile kaleme alınan ilk kapsamlı telif eserdir. Âşık Paşa’nın hem kurucu hem de taşıyıcı nitelikleri haiz bu eserinde, tasavvufî düşüncenin bakış açısı, bilgi birikimi ve ifade gücünü samimi, sade ve akıcı üslûbuyla birleştirerek dönemine ayna tutması, yaşanan ve yaşanması muhtemel sorunlara, ideal çerçevede de olsa, bazı çözüm önerileri sunması makalemizin hareket noktasını teşkil etmektedir. Aslında o; politik, kültürel ve sosyoekonomik problemlerin aşılarak erdemli ve istikrarlı bir toplumun inşasında, dünya ve âhiret saadetinin temininde hemen herkesi ve her kesimi (hükümdar, ebeveyn, ahî çiftçi vb.) sorumlu davranmaya çağırmaktadır. Onun, bu çerçevede zikrettiği kesimlerden biri de âlimlerdir. Garibnâme’de ulemânın dinî hayattaki yeri ve işlevine, buna bağlı olarak devlet ve toplum nezdindeki itibarına dair çok sayıda beyit göze çarpmaktadır. Bu tematik çalışmada Âşık Paşa’nın ulemâya dair bakış açısının, yaptığı kıyaslamaların ve ileri sürdüğü eleştirilerin ayrıntılı bir biçimde ortaya konulması amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda, bahsi geçen hususlara dair Garibnâme’nin muhtelif kıssalarında işlenmiş bilgiler, kavram ve bağlam analizleriyle bir araya getirilmeye çalışılmıştır. Âşık Paşa’nın ulemâ kavramıyla aslında fukahayı kastettiği, bir sûfî olmasına ve âlimleri özellikle velilerle karşılaştırmasına rağmen, onlara karşı genellikle ölçülü ve yapıcı bir dil kullandığı, onları dinî hayatı düzenleyen ve besleyen en etkili unsurlardan biri olarak gördüğü sonucuna ulaşılmıştır. Zira o, bilgi birikimleri ve yadsınamaz rehberlikleriyle orantılı olarak ulemâya kritik görevler yüklemekte, bunların üstesinden gelebilmeleri için de bazı temel hususiyetleri (kanaat, fazilet, tevazu, uzmanlık vb.) haiz olmaları gerektiğini açıkça belirtmektedir. Bunu yaparken başta veliler olmak üzere, irdelenen diğer kesimlerin de (ümerâ, hükemâ, müridler, alperenler vb.) eksikliklerine değinmesi, onlara da sorumluluklarını hatırlatması, tutarlı bir bakış açısı geliştirdiğini ve objektif bir tutum sergilediğini gösterir. Bu keyfiyet, onun ve eserinin önemini bir kez daha arttırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Âşık Paşa, Fukaha, Garibnâme, Ulemâ

Scholars According to Āshiq Pasha’s Gharībnāmeh

Öz

Āshiq Pasha (d. 733/1332) was a Sufi poet who was active in Kırşehir during the transition period when the Seljuks of Türkiye collapsed and the Anatolian principalities began to flourish. Gharībnāmeh is the first comprehensive work on Sufism written in Turkish in Anatolia. The starting point of our article is that in this work, Āshiq Pasha, by combining the perspective and expressive power of Sufi thought with his simple and fluent style, holds a mirror to his period and offers some solutions to possible problems. He calls on all sectors to act responsibly in the construction of a virtuous society by overcoming socio-political problems and ensuring the happiness of the world and the hereafter. One of the groups he mentions in this context is the scholars (ʿulamā). In Gharībnāmeh, there are many couplets about the place and function of the scholars in religious life and their reputation in the eyes of the state and society. In this study, we aim to present in detail the point of view, comparisons and criticisms that Āshiq Pasha develops about the scholars, whom he sees as one of influential elements that regulate religious life. In this direction, we have tried to bring together the information on the aforementioned issues in various parables of Gharībnāmeh through concept and context analyses. We have concluded that Āshiq Pasha actually means the jurists (fuqaha) with the concept of scholars, and although he compares the scholars especially with the wise men, he uses a constructive language against them. He attributes critical tasks to the scholars in proportion to their knowledge and undeniable guidance, and states that they must possess some basic qualities in order to overcome them. In doing so, the fact that he reminded the other groups he analysed of their responsibilities shows that he adopted an objective attitude.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Āshiq Pasha, Jurists, Gharībnāmeh, Scholars

Kaynakça

• Ahmet Vefik Paşa. Lehce-i Osmânî. haz. Recep Toparlı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Akkuş, Metin. “Klasik Türk Edebiyatında Alp/Alperen Tipi ve Aşık Paşa’nın Garipname’sine Göre Tipin Özellikleri”. Konuralp Gazi ve Düzce Tarihi Sempozyumu Bildiriler. ed. Ali Ertuğrul - Fırat Yaşa. 259-280. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Albayrak, Nurettin. “Ozan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/18. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Alptekin Sarıoğlu, Leylâ. “Âşık Paşa’nın Garibnâme’de Hikmete Bakışı”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 29 (2022), 1240-1259.
• Âşık Paşa. Garibnâme. haz. Mehmet Gedizli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2023.
• Âşık Paşa. Garib-nâme. thk. Kemal Yavuz. 4 Cilt. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Aşık Paşa-yı Velî. Garibnâme. haz. Bedri Noyan. Ankara: Ardıç Yayınları, 1998.
• Avcı, Seyit. “ ‘Ben İlim Şehriyim Ali de Onun Kapısıdır’ Hadisi Üzerine”. Marife 4/3 (Aralık 2004), 371-381.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 2010.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. İslâm Hukuku Terimleri Sözlüğü. haz. Abdullah Kahraman. İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2016.
• Bozkurt, Eyüp. “Karakter Eğitimi ve Değerler Eğitimi ile İlgili Temel Kavramlar”. Karakter ve Değerler Eğitimi. ed. Bayram Özer. 1-26. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2021.
• Can, Cafer. Garib-nâme’de İnsan ve İnsan Tipleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Canlı, Mustafa. “Rivâyetlerde Âlim Portresi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (Aralık 2013), 43-70.
• Cengiz, Muammer. “Anadolu Tasavvuf Literatürü ve Düşüncesi Açısından Garibnâme”. Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri. ed. Murat Demirkol vd. II/179-193. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Çağbayır, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük. 5 Cilt. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2007.
• Çağrıcı, Mustafa. “Fazilet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/268-271. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Çorak, Reyhan (ed.). Edebiyat Yazıları Garib-nâme Üzerine. İstanbul: Dünbugünyarın Yayınları, 2021.
• Karaman, Hayreddin. “Akid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/251-256. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kur’an Yolu Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 2020.
• Mengi, Mine. “Âşık Paşa’nın Garib-name’sinin 1-5 Bablarında 14. Yüzyıl Anadolu Toplum Yapısına İlişkin Bilgiler”. XI. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler. III/973-979. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1994.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Babaîler İsyanı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2011.
• Öğüt, Salim. “Eimme-i erbaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/541. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Önal Kılıç, Sevda. “Garibnâme Mesnevîsi’nin Düzenleniş ve Sayı Sistematiği”. Uluslararası Türkoloji Araştırmaları Sempozyumu. ed. İrfan Polat vd. 875-882. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Öztürk, Yunus (ed.). Sünni-İrfani Geleneğin 14. Yüzyıl Temsilcisi Âşık Paşa ve Türkçe Mesnevisi Garibnâme Üzerine İncelemeler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Parlatır, İsmail. Açıklamalı İslâmî Terimler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 2017.
• Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınları, 2006.
• Şeker, Fatma Aslı. Âşık Paşa’nın Garib-nâmesi’nde Devrin Toplum Hayatı. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 15. Basım, 2006.
• Uludağ, Süleyman. “Vera’ ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/49-50. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ürkmez, Rauf Kahraman. “Âşık Paşa’nın Garibnâme’sinde İlim: Kendini Bilmek”. Uluslararası Selçuklu Anadolu’sunda İlim ve Ulema Sempozyumu Bildiriler. ed. Seyfullah Kara - Rauf Kahraman Ürkmez. 187-200. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2024.
• Ürkmez, Rauf Kahraman. Selçuklular Zamanında Anadolu’da Tasavvufî Zümreler. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2020.
• Yûnus Emre. Dîvân. haz. Mustafa Tatcı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.