سياسات التوظيف والإدارة لأوقاف حي المغاربة في بيت المقدس خلال القرن الثامن عشر

Yıl 2017, Cilt: 17 Sayı: 1, 37 - 69, 01.06.2017

Şerife Eroğlu Memiş , Şerife Eroğlu Memiş

Öz

Management and Staff Employment Policies of the Awqaf at the Magharibah Neighborhood in Islamicjeruslaem During the 18th Century

Öz

This study aims to examine the situation of the Awqaf of Magharibah Quarter or Neighborhood during the 18th century in terms of waqf management and employment of officials. Although there will be no attempt to join the debate on the nature of the central government, there will be documentation of how the centre used the administrative reins it held, and where the central government's representatives extended their control over the assignment of the Awqaf. There were two decisive factors with regards to the Magharibah Neighborhood; firstly, the establishment of the neighborhood as a Muslim waqf is a unique example which was unprecedented in Muslim history. Secondly, although several studies have explored the establishment of the neighborhood and its Awqaf, there is acontinuing need for studies that follow the changing nature of these institutions over time. In this context, the study consists of three parts; the first part deals with the waqf institutions in the neighborhood following a brief description of the process of establishment. Also, the significance of the neighborhood for the city of Jerusalem will be evaluated. The second part will examine in detail employment records of the Awqaf and determine the management policies of the Awqaf in the 18th century. The third part will determine personnel status and conditions. This study will thus shed light on employment policies within a provincial city in the Ottoman state, through the analyses of the records of waqf personnel.

Anahtar Kelimeler

Employment, Jerusalem, Magharibah, Magharibah Neighborhood, waqf

18. Yüzyılda Kudüs’te Meğâribe Mahallesi Vakıflarının Yönetimi ve Görevli İstihdamı

Öz

Bu çalışma, Kudüs’te Meğâribe Mahallesi vakıflarının 18. yüzyıldaki durumunu vakıf yönetimi ve görevli istihdamı açısından incelemeyi amaçlamaktadır. Bu çalışmada her ne kadar merkezi yönetimin mahiyeti üstüne tartışmalara katılma girişiminde bulunulmayacaksa da merkezin elde bulundurduğu yönetsel dizginleri nasıl kullandığı, vakıflara ilişkin atamalar üzerinden denetiminin nerelere dek uzandığı konusunda, merkezi hükümetin temsilcilerince kaleme alınan belgelere yer verilecektir. Çalışmanın konusunun Meğâribe Mahallesi olmasında iki etken belirleyici olmuştur. Öncelikle bir Müslüman vakfı olarak kurulan mahalle, bu anlamda benzersizdir. İkinci olarak her ne kadar mahallenin ve vakıflarının kuruluşuna ilişkin bazı çalışmalar bulunsa da vakıfların tarih içerisindeki serüvenini takip eden çalışmalara olan ihtiyaç devam etmektedir. Bu bağlamda çalışma üç bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde, mahallenin kuruluş sürecine kısaca değinildikten sonra mahallede yer alan vakıf kurumları ele alınacaktır. Mahallenin Kudüs kenti için önemi yine bu bölümde değerlendirilecektir. İkinci bölümde, vakıflara yapılan atama kayıtları detaylı bir şekilde incelenerek bahse konu vakıfların 18. yüzyıldaki yönetimi, üçüncü bölümde de personel durumları tespit edilecektir. Bu kayıtların analiz edilmesi ile Osmanlı merkezi yönetiminin bir taşra kentindeki istihdam politikaları, vakıf görevlileri üzerinden belirlenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kudüs, Meğâribe, Meğâribe Mahallesi, istihdam, vakıf

Kaynakça

• Abou-el-Hajj, R. (1991). Formation of the Modern State: The Ottoman Empire, Sixteenth to Eighteenth Centuries. Albany: SUNY.
• Abowd, T. (2000). The Moroccon Quarter: A History of the Present. Jerusalem Quarter File, (Institute of Jerusalem Studies), no:7, 6-16.
• Al-Alami, M. A. (2000). The Waqfs of the Traditional Families of Jerusalem During The Ottoman Period. Ottoman Jerusalem: The Living City, 1517-1917. Sylivia Auld and Robert Hillenbrand (ed.). Londra: Altajir World of Islam Trust.
• Alkan, M. (2007). Türk Tarihi Araştırmaları Açısından Vakıf Kayıtlar Arşivi. Vakıflar Dergisi, XXX, s. 1- 34. Ankara.
• Allame C. S. ve Hafız İbn Hacer. (1979). el-İsra ve’l Mirac. Kahire.
• Akdağ, M. (1971). Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi II. Ankara.
• al-‘Arif, A. (1961). al-Mufassal fî Tarikh al-Quds. Kudüs.
• al-Asali, K. J. (1989). Jerusalem under the Ottomans 1516-1831 AD. Jeru¬salem in History, K.J. ASALI (ed.). London: Scorpion Publishing Ltd.
• Al-Asali, J. (2002). Kudüs. DİA, 26, 334-338.
• Arnon, A. (1992). “The Quarters of Jerusalem in the Ottoman Period,” Middle Eastern Studies, Vol. 28, No. 1, 1-65.
• Atalar, M. (1991). Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümayun ve Surre Alayları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• Avcı, C. (2002). Kudüs. DİA, c.26, 327-329. Ankara.
• Avcı, Y. (2004). Değişim Sürecinde Bir Osmanlı Kenti, Kudüs (1890:1914). Ankara: Phoenix Yayınları.
• Baer, G. (1986). Jerusalem’s Families of Notables and Waqf in the Early 19th Century. Palestine in the Late Ottoman Period (içinde), (ed.) David Kushner. Leiden: E.J.Brill.
• Barbir, K. (1988). Ottoman Rule in Damascus, 1708-1758. Princeton: Princeton University Press.
• Barkan, Ö. L. (1962-1963). İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23/1-2.
• Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler. Vakıflar Dergisi, 2, 279-304.
• Barkan, Ö. L. (1942). Vakıfların Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Kullanılmasında Diğer Şekiller. Vakıflar Dergisi, 2, 354-365. Barkey, K. (1994). Bandits and Bureaucrats: The Ottoman Route to Centralization. New York: Cornell university Press.
• Baykara, T. (1988). Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivindeki Bir Deftere Göre XVII. Yüzyıl Başlarında Varna. Vakıflar Dergisi, 20, s. 279-387.
• Bayraktaroğlu, N., (1970). Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Vakıflar Bülteni, 94-95. İstanbul: VGM Yayını.
• Berki, A. H. (1962). Hukuki ve İçtimai Bakımdan Vakıf. Vakıflar Dergisi, 5, 11.
• Burgoyne, M. H. (1987). Mamluk Jerusalem. London: the British School of Archaeology for the World of Islam Festival Trust.
• Buzpınar, Ş.T. (2009). Surre. DİA, C. XXXVII, 567-569. İstanbul: TDV Yayınları.
• Canbakal, H. (2009). 17. yüzyılda Ayntâb Osmanlı Kentinde Toplum ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yay.
• Cevdet, M. (1937). Siyakat Yazısı ve Rakkamları. İstanbul.
• Cohen, A. (1989). Economic Life in Ottoman Jerusalem. Cambridge: Cambridge University Press.
• Cohen, A. (2001). The Guilds of Ottoman Jerusalem. The Ottoman Empire and its Heritage 21. Leiden: Brill.
• Crecelius, D. (1986). The Incidence of Waqf Cases in Three Cairo Courts. Journal of Economic and Social History of the Orient, 29, 176-89.
• Çiftçi, C. (2004). Bursa’da Vakıfların Sosyo-Ekonomik İşlevleri. Bursa.
• Demirel, Ö. (2000). Osmanlı Vakıf-Şehir İlişkisine bir Örnek: Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü. Ankara: TTK Yay.
• Emecen, Feridun M. (2005). Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri, Ahkâm-ı Mirî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, Sayı: 5, 107-139.
• Ergenç, Ö. (1982). Osmanlı Klasik Dönemindeki “A'yan” ve “Eşraf” Üzerine Bazı Bilgiler. Osmanlı Araştırmaları, III, 105-118.
• Eroğlu Memiş, Ş. (2012). Hurûfât Defterleri Kayıtlarına Göre Kudüs Vakıfları (1690-1834). Vakıflar Genel Müdürlüğü, Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, Ankara.
• Eroğlu Memiş, Ş. (2013). Osmanlı Toplumsal Tarihi Kaynaklarından Hurûfât ya da ‘Askerî Rûznâmçe Defterleri: Kazâ-i Kudüs-i Şerif Örneği. Vakıflar Dergisi, 39, 115-146.
• Eroğlu Memiş, Ş. (2013). Waqfs as a Tool for the Rise of Local Notables in Jerusalem During the 18th Century. Paper presented in Middle East Studies Association (MESA) 46th Annual Meeting, New Orleans.
• Eroğlu Memiş, Ş. (2016a). Osmanlı Taşra Toplumu ve Vakıf Kurumu: Kudüs, 1703-1831 (Ottoman Provincial Society and the Waqf: Jerusalem, 1703-1831). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Eroğlu Memiş, Ş. (2016). Esas (Atîk and Cedîd Şahsiyet) Registers as Archival Sources for the Waqf Studies: The Case of the Waqfs of Magharibah Neighborhood (Haret el-Megaribe). Revealing Ordinary Jerusalem (1840-1940): New Archives and Perspectives on Urban Citizenship and Global Entanglements. Open Jerusalem International Symposium. Greece: Institute for Mediterranean Studies in Rethymno.
• Ğuşe, M.H. (2009). Evkâfu'l-Islâmiyye fi'l-Kudsi'ş-Şerîf. Dirâsetu Târihiyye Muvesseka. Istanbul: IRCICA.
• Faroqhi, S. (1995). Hacılar ve Sultanlar, Osmanlı Dönemi’nde Hac: 1517-1638 (Gül Çağalı Güven, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• Faroqhi, S.(1974). Waqf Administration in Sixteenth Century Konya, The Zaviye of Sadreddin-i Konevi. Joumal of the Economic and Social History of the Orient, XVII/2, 145-172.
• Gerber, H. (1988). Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600-1700. Jerusalem: The Hebrew University.
• Güler, M. (2011). Osmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları (16. ve 17. Yüzyıllar). İstanbul: Çamlıca Yay.
• Güneş, H. H. (2014). XVI. Yüzyılda Kudüs Meğâribe Mahalle¬si ve Meğâribe Cemaati. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Güneş, H. H.(2015). Kudüs’te Bir Mahalle: Sekiz Yüz Yıllık Meğâribe Mahallesi ve Serencamı. Vakıflar Dergisi, 44, 9-35.
• Gürbüz, A. (1993). Toprak-Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı. Ankara Üniveristesi Sosyal Bilimler Enstirüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Halm, H. (1983). The re-establishment of Sunni fiqh in Jerusalem under Ayyubid rule. The Third International Conference on Bilad al-Sham: Palestine (19-24 April 1980), Vol. I: Jerusalem. s.111-116. Amman.
• al-Hanbali, Mujir al-Din. (1973). Al-Uns al-Jalil bi-Tarikh al-Quds wal Khalil. Amman.
• Hathaway, J. (1998). The Politics of Households in Ottoman Eygpt: The Rise of the Qazdağlıs. Cambridge: Cambridge Studies in Islamic Civilization.
• Hathaway, J. (2004). Rewriting Eighteenth Century Ottoman History. Mediterranean Historical Review 19/1, 37.
• Heffening, W. (1934). Waqf. Encyclopedia of Islam IV, 1187-94.
• İbn-i M. (1988). Sarere. Lisânü’l:Arab, 7. Cilt, mad. s.323, (Ed. Ali Şîri). Beyrut: Dâr-ı İhyâi’t-Tûrâsi’l-Arabî, 1. Baskı.
• İnalcık, H. (1964). The nature of traditional society, Turkey. R. Warde ve D. Rustom (Ed.) Political Modernization in Japan and Turkey, Princeton.
• ____________. (1990). Osmanlı Toplumsal Yapısının Evrimi, (M. Özden, F. Unan Çev.). Türkiye Günlüğü, Sayı 11: 30-41.
• ___________. (1998). Şikâyet Hakkı: Arz-ı Hâl ve Arz-ı Mahzar'lar. Osmanlı Araştırmaları, VII-VIII: 33-54.
• İpşirli M. & M. Tamimi. (1982). Ewqaf ve Emlâkü'l-Müslimîn fî Filistîn (The Pious Foundations and Real Estates in Palestine. İstanbul.
• Jennings, R. C. (1993). The Pious Foundation of İmaret-ı Hatuniye in Trabzon; 1565-1640. X. Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler içinde, cilt IV. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Jennings, R. C. (1999). Pious Foundations in the Society and Economy of Ottoman Trabzon, 1565-1640. A Study Based on the Juridical Registers Şer’i Mahkeme Sicilleri of Trabzon. in Studies on Ottoman Social History in the Sixteenth and Seventeenth Centuries: Woman, Zimmis and Sharia Courts in Kayseri, Cyprus and Trabzon. Istanbul: The Isis Press.
• Khoury, D. R. (1997). State and Provincial Society in the Ottoman Empire, Mosul, 1540-1834. Cambridge: Cambridge University Press.
• Köprülü, F. (1938). Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihi Ehemmiyeti. Vakıflar Dergisi, 1, 1-6.
• Köprülü, F. (1942). Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti Ve Tarihi Tekâmülü. Vakıflar Dergisi, 2, 1-32.
• Kütükoğlu, M.S. (1994). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul.
• Lewis, B. ve A. Cohen. (1978). Population and Revenue in the Towns of Palestine in the Sixteenth Century. Princeton: Princeton University Press.
• Little, D. (1989). Jerusalem under the Ayyubids and Mamlukes, 1187-1516 AD. in Jerusalem in History. K. J. Asali (Ed.). Scorpion Publishing Ltd.
• Masters, B. (1988). The Origins of Western Economic Dominance in the Middle East : Mercantilism and the Islamic Economy in Aleppo, 1600-1750. New York.
• Orbay, K. (2005). Vakıfların Bazı Arşiv Kaynakları (vakfiyeler, şeriyye sicilleri, mühimmeler, tahrir defterleri ve vakıf muhasebe defterleri). Vakıflar Dergisi, 39, 27-41. Ankara: VGM Yay.
• Öz, M. (2005). Osmanlı Klasik Döneminde Anadolu Kentleri (Anatolian Cities in the Ottoman Classical Age). Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Türk Şehir Tarihi Sayısı 6, 57-88.
• Özyer, K. (2006). Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Uluslar arası Türk Arşivleri Sempozyumu, 17-19 Kasım 2005. İstanbul: BOA Yay.
• Peri, O. (1983). The Waqf as an Instrument to Increase and Consolidate Political Power: the Case of Khasseki Sultan Waqf in late Eighteenth-Century Ottoman Jerusalem. Asian and African Studies, 18, s. 47-62.
• Pierce, L. (2004). Changing Perceptions of the Ottoman Empire: The Early Centuries. Mediterranean Historical Review, 19/1, 6-28.
• Powers, D. S. (1984). Revenues of Public Waqfs in Sixteenth Century Jereusalem. Archivum Ottomanicum, Vol: 9, 163:202. Wiesbaden: Germany.
• Rafeq, A. K. (1997). Political Power and Social Networks: Popular Coexistence and State Oppression in Ottoman Syria. Islamic Urbanism in Human History, Political Power and Social Networks içinde, Tsugitaka Sato (Ed.). Londra ve New York: Kegan Paul.
• Sahillioğlu, H. (1998). Ahkâm Defteri. DİA, I, İstanbul.
• Salzman, A. (1993). An Ancien Regime Revisited: ‘Privitatization’ and Political Economy in the Eighteenth Century Ottoman Empire. Politics and Society, 21.
• Şemseddin Sâmî, (1317 (1899)). Kamusu 'l-A’lâm. İstanbul.
• Schilcher, L. S. (1985). Families in Politics: Damascene Factions and Estates of the 18th and 19th Centuries. Stuttgart: Steiner Verlag Wiesbaden.
• Singer, A. (1996). Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• _______. (2004). Osmanlıda Hayırseverlik: Kudüs’te Bir Haseki Sultan İmareti. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tibawi, A. L. (1978). The Islamic Pious Foundations in Jerusalem. The Islamic Cultural Centre. London.
• Tütüncü, M. (2006). Turkish Jerusalem (1516-1917) Ottoman Inscriptions From Jerusalem and Other Palestinian Cities. Netherlands: SOTA.
• Ülken, H. Z. (1971). Vakıf Sistemi ve Türk Şehirciliği. Vakıflar Dergisi, ayrı basım, IX, 13-37.
• Van Leeuwen, R. (2012). Bir Osmanlı Şehri: Şam, Vakıflar ve Şehir. İstanbul: Küre Yay.
• Yaycıoğlu, A. (2010). Sened-i İttifak (1808): Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir Ortaklık ve Entegrasyon Denemesi. Nizam-ı Kadimden Nizam-ı Cedide: III. Selim ve Dönemi, 667- 709, Seyfi Kenan, (Ed.). İstanbul: İSAM.
• Yayla, H. E. (2008). Accounting and the Art of Writing. Accounting, Business and Financial History Conference (Cardiff Business School, September 2007) and EAA 31st Annual Congress, Erasmus University.
• Yazır, M. (1939). Vakıf Kayıtlar Rehberi. Ankara: VGM Yay.
• Yediyıldız, B. (1981). Sosyal Teşkilatlar Bütünlüğü Olarak Osmanlı Vakıf Külliyeleri. Türk Kültürü, 219, 264.
• Yediyıldız, B. (1982). Müessese-Toplum Münasebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi. Vakıflar Dergisi, 15, 23-53
• Yediyıldız, B. (1982). Vakıf Müessesinin XIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü. Vakıflar Dergisi, 14, 2-8.
• Yediyıldız, B. (1986). Vakıf. İslam Ansiklopedisi, c. XIII. Ankara: M.E.B. Yay.
• Yediyıldız, B. (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: TTK Yay.
• Yüksel, H. (1998), Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü (1585-1683). Sivas: Dilek Matbaası.
• Ze’evi, D. (2000). Kudüs: 17. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağında Toplum ve Ekonomi, (S. Çağlayan, Çev.) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.