Eski Türkler Yabancı Dil Biliyorlar Mıydı?

Yıl 2023, , 1 - 31, 15.03.2023

Cengiz Alyılmaz

https://doi.org/10.56987/bezgek.17

Cited By: 2

Öz

Eski Türk boy ve toplulukları, bilgilerini, birikimlerini, deneyimlerini kalıcı kılmak, belgelemek ve gelecek kuşaklara aktarmak için öncelikle (başka alfabelerden de yararlanarak geliştirdikleri) kendi alfabelerini (Türk alfabesi / Göktürk alfabesi / Köktürk alfabesi) kullanmışlardır. Türk alfabesiyle farklı objeler üzerine (dikili taşlara, kayalara, kullanım ve süs eşyalarına…) yazılan yazıtların bir kısmı yöneticilere (kağanlara, hanlara, beylere, kumandanlara) ve seçkinlere; bir kısmı ise halka ait yazıtlardır. Eski Türkler, kendi alfabeleriyle kendi dillerinde yazdıkları, diktikleri / yazdırdıkları yazıtların yanında Türk Kağanlığı (Köktürk Kağanlığı / Göktürk Kağanlığı) ve Uygur Kağanlığı Dönemleri’nde başka dillerde de yazıtlar diktirmişler; kâğıda ve farklı objeler üzerine yazılar yazmışlardır. Söz konusu yazıtların günlük hayata ve yönetime dair olanlarının büyük bölümü Soğdca veya Çince; dinî, ahlaki, edebî, felsefi… konulara ait olanları ise genelde Soğdca, Çince, Sanskritçe, Tibetçe, Toharca, Süryanice, (sonraki dönemlerde ise) Arapça ve Farsça olarak yazılmıştır. Türklerin yabancı dilleri öğrenmelerinde ve kullanmalarında dönemlerinin güçlü ve egemen milletleriyle / devletleriyle kurdukları sosyal, kültürel, dinî, siyasi, askerî, ticari ilişkilerin rolü büyüktür. Eski Türklerin başta yöneticiler ve seçkinler olmak üzere bir kısmının Türk Kağanlığı ve Uygur Kağanlığı Dönemleri’nde başka dillerde yazıtlar diktirmeleri veya kâğıda ve farklı objeler üzerine yazılar yazmaları onların eğitim-öğretim düzeylerine, yabancı dillerle ve kültürlerle olan ilişkilerine de tanıklık etmektedir. Bu makalede Eski Türklerin en azından bir kısmının Türk Kağanlığı ve Uygur Kağanlığı Dönemleri’nde bazı yabancı dilleri bildiklerine tanıklık eden yazılı belgeler “bengü taşlara ve heykellere yabancı dillerde yazılmış yazıtlar”, “ibadet ve ziyaret yerlerindeki yabancı dilde yazılmış yazıtlar”, “kullanım ve süs eşyalarının üzerlerine yabancı dillerde yazılmış yazıtlar” başlıkları altında dikkatlere sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkler, Eski Türk yazıtları, Yabancı dil, Yabancı dillerde yazılmış eski Türk yazıtları

Kaynakça

• Alptekin, C. (2008). Sha-t’o Türkleri: siyasi ve kültürel tarihi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay.
• Alyap, L. (2013). Köl Tigin anıtının batı yüzü üzerine görsel bir tasarım denemesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(1), 1-21.
• Alyılmaz, C. (1999). Moğolistan’daki oboolar / ovoolar. Orkun Dergisi, 11, 25-28.
• Alyılmaz, C. (2003). Bugut Yazıtı ve anıt mezar külliyesi üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 3, 11-21.
• Alyılmaz, C. (2003). Köl Tigin Yazıtı’na yapılan eklemeler üzerine. Orkun Dergisi, 59, 24-27.
• Alyılmaz, C. (2003). Moğolistan’da eski Türk kültür ve medeniyetine ait bazı eserler ve bulundukları yerler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 21, 181-199.
• Alyılmaz, C. (2006). Kırgızistan’daki (Kök)türk harfli yazıtların bugünkü durumu. Journal of Turkic Civilization Studies, 1(2), 17-27.
• Alyılmaz, C. (2007). Köl Tigin Yazıtı’na yapılan eklemeler. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 24-29 Eylül, 2000, I, 107-112, Ankara: TDK Yay.
• Alyılmaz, C. (2007). (Kök)türk harfli yazıtların izinde. Ankara: Karam Yay.
• Alyılmaz, C. (2008). Asya’dan Avrupa’ya ana çizgileriyle Eski Türk uygarlık eserleri. Tarihten Bir Kesit: Etrüskler 2-4 Haziran 2007 Bodrum Sempozyum Bildirileri, 187-198, Ankara: TTK Yay.
• Alyılmaz, C. (2009). Kırgızistandaki Arap harfli yazıtlar üzerine. Turkish Studies, 4(8), 185-209.
• Alyılmaz, C. (2011). (Kök)türk harfli yazıtlar. Türk Yurdu, 31(287), 25-31.
• Alyılmaz, C. (2011). Azerbaycandaki Arap harfli yazıtların bugünkü durumu. Turkish Studies, 6(1), 358-389.
• Alyılmaz, C. (2011). Zanabazar Güzel Sanatlar Müzesindeki Türk eserleri. Ötüken’den İstanbul’a Türkçenin 1290 Yılı (720-2010) From Ötüken to İstanbul, 1290 Years of Turkish Bildiriler / Papers, 87-109; İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yay.
• Alyılmaz, C. (2012). İslamiyet öncesi Türk eserleri. Türk Dünyası mimarlık ve şehircilik abideleri, 6-105, Ankara: Türk Dünyası Mühendisler ve Mimarlar Birliği Yay.
• Alyılmaz, C. (2013). Karı Çor Tigin Yazıtı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2), 1-61.
• Alyılmaz, C. (2013). (Kök)türk harfli eski Türk Yazıtları’nın Kırgızlar açısından önemi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(4), 1- 26.
• Alyılmaz, C. (2013). Türk kültüründe kaplumbağa. Prof. Dr. Leyla Karahan Armağanı, 141-164, Ankara: Akçağ Yay.
• Alyılmaz, C. (2014). Turfan’da bulunan Çince tapınak kitabesi üzerindeki (Kök)türk harfli Kutlug Kunçuy ve Śāriputri Yazıtları. Yalımkaya Bitigi Osman Fikri Sertkaya Armağanı, ed. H. Şirin-User ve B. Gül, Ankara, s. 115-136, Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Yay.
• Alyılmaz, C. (2015). İpek Yolu kavşağının ölümsüzlük eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yay.
• Alyılmaz, C. (2016). “Gobu”stan’ın gizemi (“Kıpçaklar”a giden yol). Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yay.
• Alyılmaz, C. (2018). Yazıt bilimci kimdir? Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 42, 117-126.
• Alyılmaz C. (2019). İslam öncesi Türk eserleri ve (Kök)türk harfli yazıtlar. Alyılmaz, C., Mert, O. ve Useev, N. (2019). Ortak Türk tarihi VI, 1-125, Ankara: Yeni Türkiye - Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Alyılmaz, C. (2020). “Türk”, “Türkçe” ve “Türk Dili” kavram işaretleri üzerine. Türkçe Eğitiminin Güncel Sorunları, 1-44, ed. C. Alyılmaz, O. Er ve İ. Çoban, Ankara: Eğiten Yay.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk Yazıtları. Ankara: TDK Yay.
• Alyılmaz, C., Mert, O. ve Useev, N. (2019). Ortak Türk tarihi VI. Ankara: Yeni Türkiye - Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Alyılmaz, S. (2019). Eski Uygur Türkçesi Dönemi’nde İslam dini çevresinde yazılmış bazı şiirlere kültürel değerler açısından bir bakış. II. Uluslararası Eğitimde ve Kültürde Akademik Çalışmalar Sempozyumu (12-14 Eylül 2019) Tam Metin Kitabı, 19-28, Denizli.
• Alyılmaz, S. (2021). Eski Uygur Türkçesi Dönemi’nde yazılan “bilig (bilgi)” başlıklı şiirin düşündürdükleri. Prof. Dr. Hacı Ömer Karpuz’a armağan: Türkçeye saygı kitabı, 57-64, ed. Ö. K. Aydemir, İ. N. Uysal ve F. Öztürk, Konya: Palet Yay.
• Alyılmaz, S. ve Alyılmaz, C. (2014). Eski Türk kadın heykellerinin düşündürdükleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(4), 1-33.
• Alyılmaz, S. ve Polatcan, F. (2020). Yabancılara Türkçe öğretiminde iletişim becerileri. İzmir: Duvar Yay.
• Amanjolov, A. S. (2003). İstoriya i teoriya drevnetyurkskogo pis’ma, Almatı: Kazakistan Farabi Üniversitesi Yay.
• Arslan, A. (2023). Orta Asya’da Nestûrî Türklere ait mezar taşları ve kitabeler (XIII. ve XIV. Yüzyıllar). Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Bursa. Aydın, E. (2018). Uygur yazıtları. İstanbul: Bilge Yay.
• Babayar, G. (2007). Köktürk Kağanlığı sikkeleri kataloğu The catalogue of the coins of Turkic Qaghanate. Ankara: TİKA Yay.
• Battulga, Ts. (2015). Moğolistan’daki Uygur harfli yazıtlar. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(2), 503-520.
• Battulga, Ts. (2022). Mongolın runi biçigiyn durusgalın şine sudalgaa Mongılon züün, ömnöd büs nutag dah’ runi biçigiyn durusgal. III, Ulaanbaatar: Moğolistan Millî Üniversitesi Yay.
• Battulga, Ts. ve Mönhtulga, R. vd. (2016). Moğolistan’da Türk ayak izleri. Ulaanbaatar: TC Moğolistan Büyükelçiliği Yay.
• Baykuzu, T. D. (2013). An Lu-shan isyanı ve Büyük Yen Devleti. Konya: Kömen Yay.
• Baykuzu, T. D. (2014). T'ang Hanedanlığının büyük Türk Generali Pu-ku Huai-en. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 54(1), 377-400.
• Bazin, L. (1991). Les systemes chronologiques dans le monde Turc ancien. Budapeşte-Paris.
• Biçer, N. (2017). Türkçe öğretimi tarihi. Kesit Yay.
• Bold, L. (1990). Bnmau-ın nutag dah' hadnı biçees (Tureg biçgiín dursgal). Ulaanbaatar.
• Bold, L. (2006). Orhon biçgiín dursgal II. Ulaanbaatar.
• Buraev, A. İ. (2016). Skul’pturnıye izobrajeniya vsadnikov iz kurgana Şoroon Dov. Mir Tsentral’noy Azii - 3, Ulan-Ude, İrkutsk, 296-303.
• Cen, Zhong Mian, (2004). 突厥集史（下, 岑仲勉, Türklerin tarihi (I-II). Pekin.
• Cumagulov, Ç. (1982). Epigrafika Kirgizii II. Bişkek: Kırgızistan Bilimler Akademisi Yay.
• Cumagulov, Ç. (1988). Epigrafiçeskie Pamyatniki Kirgizii. Bişkek
• Cumagulov, Ç. (2011, 2014). Kırgızstandagı Nestorian - Türk cazuu estelikteri (XIII-XIV gılımdar). Bişkek: Kırgızistan Bilimler Akademisi Yay.
• Çandarlıoğlu, G. (1977). Uygurların Çinlilere yaptıkları yardımlar ve bunların iç yüzü. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 31, 37-46.
• Çandarlıoğlu, G. (2004). Uygur devletleri tarihi ve kültürü (Çin kaynakları ve Uygur kitabelerine göre). İstanbul.
• Çoban, İ. (2013). Orhun Yazıtları’nın dilin dört becerisi açısından incelenmesi [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Çoban, İ. (2017). İslam Türkay’ın “Türk Oğlu Türkem Men” başlıklı şiirinin Orhun Yazıtları ile metinlerarasılık bağlamında incelenmesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6/4, 2232-2255.
• Danilov, C. V. (2010). Şoroon Dov - “Zemlyanoy Bugor”. Nauka iz Pervıh Ruk, 6, 88-99.
• Danilov, C. V., Oçir, A., Erdenebold, L., Buraev, A. İ., Saganov, B. V. ve Batbold, H. (2010). Kurgan Şoroon Dov i ego mesto obşçey sisteme arheologiçeskih pamyatnikov Tyurksoy epohi Tsentral’noy Azii. Drevnie Kul’turı Mongolii i Baykal’skoy Sibiri, Ulan-Ude, 254-257.
• Daşnyam, L., Oçir, A. vd. (1999). Mongol nutag dah’ tuuh soyalın dursgal. Ulaanbaatar.
• Eberhard, W. (1996). Çin’in şimal komşuları. çev. N. Uluğtürk), Ankara: TTK Yay.
• Eker, S. (2010). Orhon Yazıtları: İran dilleri ile ilk temaslar ve benzer birkaç öge üzerine. Orhon Yazıtları’nın bulunuşundan 120 yıl sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, I, 321-332, ed. Ü. Şavk Çelik, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yay.
• Ekrem, N. H. (2018). Göktürk prensesi, Çin imparatoriçesi Asena’nın (Aşina / Ashina) mezar taşı yazıtı ve altın mührü. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 15(3), 392-418.
• Er, O. (2016). Bitlis Eren Üniversitesi takvimlerine kültürel değerler açısından bir bakış. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 56, 1425-1440.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yay.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk bengü taşları. İstanbul: Dergâh Yay.
• Erdenebat, U. ve Şinebat, L. (ed.). (2020). Xarhorum Muzeyn sor üzmerüüd / The highlights of Kharakhorum Museum. Harhorin: Karakurum Müzesi yay.
• Erdenebold, L. ve Tserendorj, Ts. (2015). İssledovaniye grobnits s zahoroneniyami vel’moj aymaka “Pugu”. Aktualnıye Voprosı Arheologii i Etnologii Tsentral’noy Azii. İrkutsk, 455-462.
• Erdenebold, L. vd., (2022). Mongolın ertniy nüüdelçdiyn öv. Ulaanbaatar: Moğolistan Bilim ve Teknoloji Üniversitesi Yay.
• Erturkan, H. (1994). Kültegin Yazıtı’nın Çince kısmının tercümesi. Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, 81-84, Ankara: TDK Yay.
• Esin, E. (1985). M. V-VII.nci asırlardan tarihî ve arkeolojik malzeme ışığında Taspar Kağan’ın (M. 572-81) kültür çevresi. Türk Kültürü Araştırmaları İbrahim Kafesoğlu Hatırasına Armağan, XXIII /1-2, 233-243.
• Gumilëv, L. N. (1999). Eski Türkler. çev. A. Batur. İstanbul: Selenge Yay.
• Jean, G. (2004). Yazı insanlığın belleği. çev. N. Başar. İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Joldasbekov, M. ve Sartkocaulı, K. (2005). Orhon Eskertkişterining Tolık Atlası. Astana: Kazakistan Bilim jene Gılım Ministrlığı Yay.
• Kamışev, A. (2002). Rannesrednevekovıy monetnıy kompleks Semireç’ya (İstoriya vozniknoveniya denejnıh otnoşeniy na territorii Kırgızstana). Bişkek: İzdatel’stvo “Raritet İnfo”.
• Klyaştornıy, S. G. (2010). Runiçeskiye pamyatniki Uygurskogo Kaganata i istoriya Yevraziyskih Stepey. St. Peterburg.
• Klyaştornıy, S. G. - Livşits, V. A. (1971). Sogdiyskaya nadpis’ iz Buguta, Stranı i narodı vostoka, X, Moskova, 1971, 121-146.
• Klyaştornıy, S. G. ve Livşits, V. A. (1987). Buguttaki Sogtça kitabeye yeni bir bakış. çev. E. Gürsoy Naskali, TDAY Belleten 1987, 201-241.
• Konkobaev, K., Useev, N. ve Şabdanaliev, N. (2015). Altay Cumhuriyeti’ndeki eski Türk yazıtları albümü. Almatı: Uluslararası Türk Akademisi Yay.
• Mert, O. (2008). Öngöt mezar külliyesi ve külliyede bulunan damgalar. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 36, 281-305.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur dönemi yazıtlarından Tes - Tariat - Şine Us. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yay.
• Mert, O. (2015). Köli Çor yazıtı ve anıt mezar kompleksi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.
• Mert, O., Alyılmaz, S. vd. (2009). Orhun Yazıtları’ndaki değerlerin öğretmen adayları tarafından algılanma düzeyi üzerine bir inceleme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(9), 279-287. Mert, O., Alyılmaz, S. vd. (2012). Eski Türk eserlerine ilişkin tutum ölçeği geliştirilmesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(2), 70-82.
• Oçir, A., Danilov, C. V., Erdenebold, L. ve TSerendorj, Ts. (2013). Ertniy nuudelçdiyn bunhant bulşnı maltlaga sudalgaa. Ulaanbaatar.
• Onat, A. (2012). Çin Kaynaklarında Türkler (Han Hanedanı tarihinde ‘batı bölgeleri’). Ankara.
• Onat, A., Orsoy, S. ve Ercilasun, K. (2004). Han Hanedanlığı tarihi Hsiung-Nu (Hun) Monografisi. Ankara: TTK Yay.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk yazıtları. Ankara: TDK Yay.
• Ȏsawa, T. (1999). A stone statue with a Sogdian inscription along the Ili River in Xinjiang: As a source of the royal geneaology of the Early Turkic Khanate periods 新疆イリ河流域のソグド語銘文石人について――突厥初世の王統に関する一資料――, Bulletin of the National Museum of Ethnology. Special issue 20国立民族学博物館研究報告別冊 20.
• Ȏsawa, T. (2002). Batı Göktürk Kağanlığındaki Aşinaslı bir kağanın şeceresine ait bir kaynak. Türkler, 2, H. C. Güzel, K. Çiçek ve S. Koca,, Ankara, 79-88.
• Ȏsawa, T. vd (2015). “As the Mountains Surround Jerusalem”: two Syriac inscriptions at Ulaan Tolgoi (Doloon Nuur) in Western Mongolia. Hugoye Journal of Syriac Studies 18/1, 191-206.
• Ögel, B. (1984). İslamiyetten önce Türk kültür tarihi: Orta Asya kaynak ve buluntularına göre. Ankara: TTK Yay.
• Palaz Erdemir, H. (2003). VI. yüzyıl Bizans kaynaklarına göre Göktürk - Bizans ilişkileri. İstanbul.
• Rintchen, E. (1968). Les dessigns pictographiques et les ınscriptions sur les rochers et sur les steles en Mongolie. Ulaanbaatar.
• Roux, J.-P. (1997). Türklerin tarihi Büyük Okyanus’tan Akdeniz’e iki bin yıl. çev. G. Üstün, İstanbul: Milliyet Yay.
• Rtveladze E. V. ve Pidaev, Ş. R. (1981). Katalog drevnih monet yujnogo Uzbekistana. Taşkent: Özbekistan Bilimler Akademisi Yay.
• Sarıtaş, E. (2010). Çin’de yapılan arkeolojik araştırma ve kazılara göre İslamiyet’ten önce Türkler’de kültürel hayat (en eski çağlardan IX. yüzyılın ortalarına kadar). İstanbul: Scala Yay.
• Sertkaya, O. F. (1990). Kâğıda yazılı Göktürk metinleri ve kâğıda yazılı Göktürk alfabeleri. TDAY Belleten 1990, 167-181.
• Sertkaya, O. F. (2001). Eski Türkler okur yazar mıydı? Göktürk Devletinin 1450. Kuruluş Yıl Dönümü-Sempozyum Bildirileri, 23-37, Yay. Haz. Y. Hacaloğlu, Ankara: Yeni Avrasya Yay.
• Sertkaya, O. F. ve Alimov, R. (2001). Eski Türklerde Göktürlerde, Uygurlarda, Türgişlerde para. İstanbul: Ötüken Yay.
• Sertkaya, O. F., Alyılmaz, C. ve Battulga, Ts. (2001). Moğolistan’daki Türk anıtları projesi albümü / Album of the Turkish monuments in Mongolia. Ankara: TİKA Yay.
• Schlegel, G. (1892). La stèle funéraire du Teghin Giogh et ses copites et traducteurs Chinois, Russes et Allemands. Helsinki.
• Schlegel, G. (1896). Die Chinessische inschrift auf dem Uigurischen denkmal im Kara Balgassun übersetzt und erlȁutert. Helsingfors.
• Shiratori, K. (1899). Die Chinesische inschrift auf dem Gedenkstein des K'üe-t'e-k'in am Orkhon. Tokyo. Smirnova, O. İ. (1981). Svodnıy Katalog Sogdiyskih Monet: Bronza. Moskova 1981.
• Şahin, H. (2021). Bir geleneğin devamı olarak Kaygusuz Abdal. BUGU Dil ve Eğitim Dergisi, 2(2), 193-207.
• Şahin, N. (2014). Fazıl Ahmet Bahadır’ın “Tarih Türkçe Konuşur” adlı şiirinin metinlerarasılık bağlamında incelenmesi. Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(3), 185-195.
• Şirin, H. (2009). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: TDK Yay.
• Şirin User, H. (2006). Başlangıcından günümüze Türk yazı sistemleri. Ankara: Akçağ Yay.
• Tabaldiev, K. ve Belek, K. (2008). Pamyatniki pis’mennosti na kamne Kırgızstana. Bişkek.
• Taşağıl, A. (2004). Köl Tigin Yazıtı’nın Çince yüzü hakkında. TTK Belleten, 68(252), 403-422.
• Tekin, Ş. (1993). Eski Türklerde yazı, kâğıt, kitap ve kâğıt damgaları. İstanbul: Eren Yay.
• Tekin T. (1997). Tarih boyunca Türkçenin yazımı. İstanbul: Simurg Yay.
• Tekin, T. (2003). Orhon Yazıtları: Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Yıldız yay.
• Useev, N. (2011). Yenisey cazma estelikteri I: Leksikası cana tekstter. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yay.
• Vasilyev, D. D. (2000). Kök-Türklerin okuma yazma bilmeleri sorunu. Erdem, 1(36), 1045-1053.
• Vasilyev, D. D. (1983). Grafiçeskiy fond pamyatnikov tyurkskoy runiçeskoy pis’mennosti aziatskogo areala (opıt sistematizatsii). Moskova.
• Vasilyev, D. D. (1983). Korpus Tyurkskih runiçeskih pamyatnikov basseyna Yeniseya. Leningrad.
• Vasilyev, V. P. (1897). Kitayskiye nadpisi na Orhonskih pamyatnikah v Koşo Tsaydame i Karabalgasune. Sbornik Trudov Orhonskoy Ekspeditsii III, St. Peterburg.
• Xin, Luo (2013). Karı Çor Yazıtı’nın Çincesi ve Karı Çor Tigin’in şeceresi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2), 62-78.
• Yalınkılıç, T. (2013). Kül Tigin Yazıtı’nın Çince metni ve tercümesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2), 79-85.
• Yıldız, H. (2022). Eski Türk yazıtlarında iki dillilik. Prof. Dr. Kerime Üstünova Armağanı, 561-567, ed. H. Aydın ve İ. Karahancı, İstanbul: Efe Akademi Yay.
• Yıldırım, K. (2015). Bozkırın yitik çocukları Juan-Juan’lar. İstanbul: Yeditepe Yay.
• Yıldırım, K. (2017). Bir zamanlar Türk idiler. İstanbul: Ötüken Yay.