Orta Asya’da Doğu Süryani Kilisesi’ne Mensup Türklerin Mirası: Mezar Taşları (XIII ve XIV. Yüzyıllar)

Yıl 2023, , 32 - 44, 15.03.2023

Ayşe Arslan

https://doi.org/10.56987/bezgek.20

Öz

Türk tarihinin ana hatlarının vuku bulduğu Orta Asya coğrafyası, çeşitli halkların birlikte yaşadığı ve etkileşim kurduğu bir bölge olmuştur. Sözü edilen bu coğrafyada bulunan pek çok topluluk birbirini siyasi, kültürel, ekonomik ve dinî açıdan etkilemiş ve kültürel aktarımlarda bulunmuştur. İran üzerinden Orta Asya’nın içlerine ve hatta Çin’e kadar ulaşan Doğu Süryani Kilisesi öğretileri Türk toplulukları arasında benimsenmiş ve ardında büyük bir mirası bırakmıştır. Günümüz Kırgızistan, Kazakistan, Çin sınırları içerisinde bulunan ve Türklere aitliği kesinleşmiş olan Nestûrî yazıtları bunun en birincil kaynaklarını oluşturmaktadır. Bu çalışma, transliterasyon metodu kullanılarak çevirileri yapılmış, Süryani alfabesi ile yazılan 871 adet Süryanice ve Türkçe yazıtı kapsamaktadır. Çalışmamızın amacı Doğu Süryani Kilisesi’nin inancına mensup Türk topluklarının bırakmış olduğu mezar taşı külliyatını incelemek, bahsi geçen bu yazıtların menşei ve filolojik özelliklerini değerlendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya, Nestûrî, Hristiyanlık, Süryanice, Türkçe

Kaynakça

• Ağca, F. (2022). Eski Türkçe çağı: eski Uygurca dönemi. S. Çirkin (Ed.), Kökler I (383-440). Ötüken Neşriyat.
• Akalın, K., Duygu, Z. (2017). Süryanî literatürü. Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları.
• Albayrak, K. (2007). Nestûrîlik. TDV İslâm Ansiklopedisi, 33, 15-17.
• Alyılmaz, C. (2020). “Türk”, “Türkçe” ve “Türk Dili” kavram işaretleri üzerine. C. Alyılmaz & O. Er (Ed.), Türkçe Eğitiminin Güncel Sorunları (1-45). Eğiten Kitap.
• Alyılmaz, C. (2020). Bilge Tonyukuk yazıtları’nın yazı çevirimleri nasıl yapılmalıdır? K. Yıldırım (Haz.), Bilge Tonyukuk yazıtı'nın dikilişinin 1300. yılı Unesco 2020 Bilge Tonyukuk anısına (31-40). Türk Ocakları İstanbul Şubesi.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R., (1987). Makaleler Cilt I. (Haz. Osman Fikri Sertkaya). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Barthold, V. (2006). Türk-Moğol ulusları tarihi. (Çev. H. Eren). Türk Tarih Kurumu.
• Barthold, V. (2019). Orta Asya Türk Tarihi hakkında dersler. (Çev. R. H. Özdem). Türk Tarih Kurumu.
• Baumer, C. (2016). The church of the East. I. B. Tauris.
• Borbone, P. G. (2008). Syroturcica 1. the Ongguds and the Syriac language. G. A. Kiraz (Ed. by), Malphono w-Rabo d-Malphone. Studies in honor of Sebastian P. Brock (1-17). Piscataway-NJ: Gorgias Press.
• Chwolson, D. (1890). Syrisch-nestorianische grabinschriften aus Semirjetschie. St.-Petersburg: Commissionnaires de l'Académie Impériale des Sciences.
• Chwolson, D. (1897). Syrisch-nestorianische ınschriften aus Semirjetschie. Neue Folge.
• Cumagulov, Ç. (2017). Kırgızistan’daki Nestoryan-Türk yazıları (xııı-xvı. yüzyıllar). I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Kırgız-Türk İlişkileri Sempozyum Bildirileri (41-52). Uludağ Üniversitesi Yayınları.
• Dickens, M. (2009). Syriac gravestones in the Tashkent history museum. D. Winkler, L. Tang (Ed. by), Hidden Treasures and Intercultural Encounters: Studies on East Syriac Christianity in China and Central Asia (13-49). Wien: LIT.
• Dickens, M. (2011). Nestorius did not intend to argue that Christ had a dual nature, but that view became labeled Nestorianism. S. L. Danver (Ed. by), Popular Controversies in Wold History Vol II (145-174). Abc-Clıo.
• Dickens, M. (2016). More gravestones in Syriac script from Tashkent, Panjikent& Ashgabat. D. Winkler, L. Tang (Ed. by), Winds of Jingjiao: Studies on Syriac Christianity in China and Central Asia (105-129). Wien: LIT.
• Dickens, M., HALBERTSMA, T. H. F. (2018). Inner Mongolian Syro-Turcica I. Monumenta Serica, 66(2), 279-302.
• Eccles, L., Lieu, S. N. C. (2012). Inscriptions in Syro-Turkic from Quazhou (I) Epigraphical and historical background. S. N. C. Lieu et all. (Ed. by), Medival Christian and Manichaen Remains from Quanzhou (Zayton) (151-170). Brepols.
• Frye, R. N. (1983). The history of ancient Iran. Beck.
• Hunter, E. C. D. (1996). The church of the east in Central Asia. BJRL, 78(3), 129-142.
• Klein, W. (2002). Syriac writings and Turkic language according to Central Asian tombstone ınscriptions. Hugoye, 5(2), 213-223.
• Klimkeit, H. J., Gillman, I. (1999). Christians in Asia before 1500. ann arbor: University of Michigan Press.
• Lieu, S. N. C. (1980). Nestorians and Manichaeans on the South China coast. Vigiliae Christianae, 34(1), 71-88.
• Mansuroğlu, M. (1979). Karahanlıca. M. Akalın (Çev.), Tarihi Türk Şiveleri (141-182). Sevinç Matbaası.
• Mert, O. (2008). Öngöt mezar külliyesi ve külliyede bulunan damgalar. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 36, 281-305.
• Niu, Ruji, (2010.) Inscriptions et Manuscrits Nestoriens en écriture Syriaque découverts en Chine (XIIIe-XIVe siècles). Shanghai Classics Publishing House.
• Ōsawa, T. (2017). The acceptance of Syrian Christianity by the ancient Turks in Central Asia in the sixth and seventh centuries, and the stone sculptures reflecting their beliefs. H. Teule, et al., (Ed. by), Syriac in its Multi-Cultural Context. First International Syriac Studies Symposium, Mardin Artuklu University, Institute of Living Languages 20-22 April 2012 (81-106). Mardin: Mardin Artuklu University.
• Ostrogorsky, G. (2017). Bizans devleti tarihi. çev. F. Işıltan. Türk Tarih Kurumu.
• Şen, N. (2022). Eski Uygur hukuk vesikalarının söz dizimi [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Bursa Uludağ Üniversitesi.
• Takahashi, H. (2019). Syriac Christianity in China. D. King (Ed. by), The Syriac World (625-652). New York: Routledge.
• Tang, Li. (2011). A new ınvestigation into several East Syrian ("Nestorian") Christian epitaphs Unearthed in Quanzhou: Commentary and translation. D. Bumazhnov, E. Grypeou (Ed. by), Bıbel, Byzanz und Christlicher Orient (343-361). Uıtgeverıj Peeters.
• Tekin, T. (1997). Tarih boyunca Türkçenin yazımı. (Haz. M. Ölmez). Simurg Yayınları.
• Tezcan, M. (2020). On ‘Nestorian’ Christianity among the Hephthalites or the where Huns. D. Winkler, L. Tang (Ed. by), Artifact, Text, Context Studies on Syriac Christianity in China and Central Asia (195-212). Zürich: LIT.
• Var, U. (2021). Süryani tarih yazıcılığında Türkler. Timaş Yayınları.
• Zhou, Y. (2020). Studies on Nestorian iconology in China and part of Central Asia during the 13th and 14th Centuries [Phd diss]. Università Ca' Foscari Venezia, İtaly.
• Жумагулов, Ч. (1971.) Язык Сиро-Тюркских (Несторианских) памятников киргизии. Фрунзе.
• Жумагулов, Ч. (2011). Кыргызстандагы Несториан-Түрк жазуу эстеликтери. Бишкек: Кыргызская Республикасынын Улуттук Илимдер Академиясы.
• Джумагулов, Ч. (2020). Несторианские Эпиграфические Памятники Кыргызстана. (Дамиан Войцеховски Ои (Редактор: Брат), Христианство в Кыргызстане . История и Современность. Сборник Статей Международной Конференции 2019 (23-39). Кыргызстана- Бишкек.
• Камолиддин, Ш. С. (2021). Древнетюркская Топонимия Семиречья. Проблемы Древней и Средневековой Истории Чача История Археология, Нумизматика, Выпуск, (7), 47-52.
• Коковцов, П. (1906). Христианско-сирийские надгробные надписи из Алмалыка (с приложением табл. XII). Записки Восточного Отделения Императорского Русского Археологического Общества 16, 1904-1905 (190-200). Санкт-петербург: Типография Императорской Академии Наук.
• Кольченко, В. (2018). Средневековое христианство Кыргызстана по данным археологических источников. (Ф. А. Б. Аманбаева), Религии Центральной Азии и Азербайджана. Том IV. Христианство (48-103). Самарканд: МИЦАИ.
• Пантусов, Н. (1886). Христианское Кладбище близ Города Пишпека (Семиреченской Области) в Чуйской Долине. Записки Восточного Отделения Императорского Русского I (74-84). Санкт-Петербург.
• Online Kaynak: www.exploration-eurasia.com/inhalt/projekt_aC.htm