Haccın Kültürel Etkileri: Afrika Örneği

Yıl 2022, , 82 - 98, 15.06.2022

Hasan Yavuz

https://doi.org/10.53442/bider.vi.1106807

Öz

Bu çalışmada Afrika’da Müslüman hacıların hac yolculukları esnasında diğer memleketlerle olan iletişimi ve bu iletişim sonucunda Afrika özelinde kültürel etkilerini ele almaya çalıştık. Hac yolculuklarının etkilerini görmek için genel tarihler, seyahatnameler ve özel çalışmalardan yararlandık.
İslam dininin şartlarından biri olan hac ibadeti, dünyanın dört bir tarafında yaşayan Müslümanların hac yapma isteği sayesinde İslam tarihi boyunca önemini korumaktadır. Afrikalı Müslümanların haccetmek konusundaki gayretleri Afrika’da geniş bir alana yayılan hac yollarını oluşturmuştu. Ulaşım vasıtalarının günümüzde olduğu gibi yaygın olmadığı dönemlerde bu yolculuklar uzun zamanlar almaktaydı. Hac yolculuğuna çıkan hacılar, yolculukları esnasında birçok bölgeden geçerek Hicaz’a varmaktaydı. Hacılar bu yolculukları esnasında kendi kültürlerini farklı toplumlara taşıdıkları gibi; farklı toplumların kültürlerini kendi toplumlarına getirmekteydi. Bu yolculuklar; İslam, mezhepler, Arapça dili gibi birçok kültürün Afrika’nın farklı bölgelerine yayılmasına katkı sağladı. Bu sayede birçok Afrika ülkesi halen Arapça dilini kullanmaktadır. Afrika’nın en yaygın mezhebi olan Maliki mezhebinin Afrika’da yayılmasında hac yolculukları etkili olmuştu. Hac yolcuları yolculukları esnasında farklı memleketlerde gördükleri teknik ve mimari alandaki çalışmaları memleketlerine götürdüler. Hac yolcuları aynı zamanda birçok adet ve geleneğin taşıyıcısı oldular.

Anahtar Kelimeler

Afrika, hac, hac yolu, kültür, İslam

Teşekkür

Dr. Şevket YILDIZ Ali İhsan KARATAŞ

Kaynakça

• Abdulcabbar, Hadiye el-Sadık. “Tevsiku Azamu el-Hicrat Ala Tariki el-Hacci el-Afrikıyyi: Müselselün ve Silsiletün Min el-Eflemi el-Vesaikiyyeti-İcabetü Ala Tariki el-Hacci el-Afrikiyyi”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Semin/151-157. Hortum, 2016.
• Abidoğlu, İsa. Bir Sosyal Fenomen Olarak İslam’da Hac Olgusu. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2021.
• Ahmed, Hasan Mekki Muhammed. “Turuku el-Hacci el-Afrikıyyeti el-Kadimeti el-Tekalidi ve el-Meğza ve’l Mazmunu”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Sedis/101-107. Hortum, 2016.
• Ali, Halid Muhammed Muhammed. “Eseru Rihlete el-Hacci Ala el-Enşitati el-İkdisadiyyeti fi Garb-ı Afrikıyye fi el-Fetrati Kable ve Ba’de el-İsti’mari”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu es-Sebia/27-48. Hortum, 2016.
• Aslaeva, Aıgul. XIX-XX. YY. Tatarca Yazılan Hacnameler. Konya: Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ay, Resul. XIII-XIV. Yüzyıllar Anadolusu’nda Kültür Dolaşımı Açısından Dervişler Talebeler ve Hacılar. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Belhamisi, Mulaye. El-Cezairü Min Hilali Rıhlete’l Mağribiyyeti fi’l Ahdi’l Osmaniyyi. Cezair: Şirketü’l Vataniyye, 1981.
• Betenuni, Muhammed Lebib. Er-Rihletü’l-Hicaziyye li-Veliyyin-Niam el-Hac Abbas Hilmi Başa es-Sani Hıdiv Mısr. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1329.
• Bets, Jozef. Rihleti Jozef Bets (el-Hac Yusuf) ile Mekkete’l Mükerreme ve Medinete’l Münevvere. çev. Abdurrahman Abdullah. Kahire: el-Heyetü’l Mısriyyetü’l Ammetü, 1995.
• Bimeba, Adem. “Tariku’l el-Hacci bi Garbi Afrikıyye: Kıraetun Tarihiyyetun fi el-Eseri el-Hazariyyi Lirihleti el-Hacci Ömer el-Futi”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu es-Sülüsü/29-42. Hortum, 2016.
• Binate, Abdoulaye. Fildişi Sahili’nde Maliki Mezhebinin Yayılması. Konya: Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Burckhardt, John Lewis. Arabistan Seyahatleri. çev. Yusuf Yazar. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2019.
• Burton, Richard F. Rihletü Birton ila Mısır ve’l Hicaz. çev. Abdurrahman Abdullah. el-Heyetü’l Mısriyyetü’l Ammetü, 1994.
• Buzenkad, Muhammed. “Rihletü’l Hacci bi’l Garbi es-Sahraviyyi Hilale’l Fetrati’l İsta’mariyyeti”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu es-Sani/41-58. Hortum, 2016.
• Ceziri, Zeynüddin Abdülkadir b. Muhammed b. Abdilkadir el-Ceziri el-Ensârî el-Hanbeli. ed-Dürerü’l-Feraid fî Ahbari’l-Hac ve Tariki Mekketi’l-Muazzama. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Cingutu, Adem Abdullah. “Edebu el-Rihleti fi Edei Menesiki el-Hacci ve’l Umreti Lilşeyh Abdülkadir el-Taliki”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu es-Sebia/203-218. Hortum, 2016.
• Coşkun, Menderes. “Osmanlı Türkçesiyle Kaleme Alınmış Edebî Nitelikli Hac Seyahatnâmeleri”. Türkler. ed. Hasan Celal Güzel vd. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Çağrıcı, Mustafa. “Seyahat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. 37. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1998.
• Dalyan, Murat Gökhan. Kervandan Demiryollarına Kadar yol ve Yolculuk (Kervanlar, Tüccarlar, Hacılar, Yolcular ve Eşkiyalar) Kervan. Ankara: Altınpost Yayıncılık, 2014.
• Davud, Amir İsmail. “İshemetü Turuki el-Hacci fi Neşri el-İslami ve’l-Lügati el-Arabiyyeti fi Nijerya”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Rabia/32-47. Hortum, 2016.
• Durant, Will. İslam Medeniyeti. çev. Orhan Bahaeddin. İstanbul: Tercüman Gazetesi, ts.
• Dursun, Davut. “Çad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. 8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1993.
• Erol, Burak Gani. “Memlüklüler Zamanında Mısır Hac Güzergâhı-Kahire’den Mekke’ye Uzanan Kutsal Yolculuk”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2019), 264-314.
• Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Kütahya-Manisa-İzmir-Antalya-Karaman-Adana-Halep-Şam-Kudüs-Mekke-Medine. ed. Seyyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Mısır-Sudan-Habeşistan-Somoli- Cibuti-Kenya-Tanzanya. ed. Seyyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Eyyüb, Muhammed Salih. “Devru Rihleti’l Haccı fi el-Tekaribi Beyne Kabaili Ğarbı Afrikıyya Havle Buhayaratu Şad”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Sebia/99-134. Hortum, 2016.
• Faroqhı, Suraıya. Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir? çev. Zeynep Altok. İstanbul: Türk Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• Findley, Carter V. Modern Türkiye Tarihi : İslam Milliyetçilik ve Modernlik 1789-2007. çev. Güneş Ayas. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Galbun, Ebu Abdullah Muhammed b. Halil İbn. Tarih-i İbn Galbun Derbeyanı Trablusgarb. çev. Mehmed Nehiceddin. İstanbul: Ceride-i Havadis Matbaası, 1284.
• Gökgedik, İsa. Afrika (Biladussudan)’da Kurulmuş Bir İslam Devleti: Kanim-Bornu ve Osmanlı İle Münasebetleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Görgün, Hilal. “Hevsa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. 17. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1998.
• Gueye, Mouhamed. XIII. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Kadar Batı Afrika’da İslamiyet’in Yayılışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Guryani, Muhammed İzzeddin. Mezhebü’l-Maliki en-Neşetü ve’l Mevatıni ve Eseruhu fi’l İstikraü’l İctimaiyyi. Trablus: Camiatü’l Da’vetü’l İslamiyyetü, 2010.
• Hadi, Mustafa el-Bekri el-Tayyib el-Şeyh el-. “Devru Kavafili el- Haccici fi Neşri el-Mezhebi el- Malikiyyi fi Afrikıyya”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Rabia/168-181. Hortum, 2016.
• Haleem, M. Abdel. “The Religious and Social Importance of Hajj”. The Hajj: Collected Essays. 1-5. Londra: London British Museum, 2013.
• Hasen, İbrahim el-Hadar. “Devru el-Mereti fi el-Tevasuli el-İctimaiyyi ve’l-Diniyyi Bituruki el-Hacci Abra Vadiyi el-Nili fi el-İklımi el-Şimaliyyi (Amune Binti Abud Nemuzecen)”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Sedis/54-65. Hortum, 2016.
• Hasen, Şadiye el-Seyyid el-. “Devru Rihleti el-Hacci fi el-Ziraati bi el-Sudani: Vilayetü Kesela Nemuzecen”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Sedis/123-135. Hortum, 2016.
• Hayik, Münzir Muhammed. “Kavafilü Hacici İfrikıyye el-Garbiyyeti ve Devruhe fi el-Alakati v’el-Tevasuli Abra Şemeli el-Karrati”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu es-Sülüsü/142-146. Hortum, 2016.
• İbn Battuta Tanci, Ebu Abdullah Muhammed. İbn Battuta Seyahatnamesi. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019.
• İbrahim, Sami Mazi. “Eseru Turuki el-Hacci fi el-Tevasuli el-Lügaviyyi (Dirasetün Epistemolojiyyetün)”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Rabiu/1-31. Hortum, 2016.
• İbrahimoğlu, Bilal. Abdurrahman İbnü’l-Kasım ve Maliki Mezhebi İçerisindeki Konumu. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• İmam, Muhammed Kemaleddin. “Tarikun el-Hacci ve Kavafiluhu: fi el-Tarihi el-Sekafiyyü”. Turuku el-Hacci: Cüsurun Li’t-Tevasuli el-Hazari Beyne el-Şuubi. 361-374. Kahire, 2002.
• İmam, Üsame Mügaji. “Devru Rihleti el- Hacci fi Neşri el-Sekafeti ve’l Ulumi el-İslamiyyeti fi Biladi el Hevsa”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Rabia/144-153. Hortum, 2016.
• İzzeddin, Kasım. Mekke-i Mükerreme’de Kolera ve Hıfzıssıhha. İstanbul, 1327.
• Kahraman, Kemal. Afrika’da Bir Direniş Öyküsü Osman Dan Fodio ve Sokoto Hilafeti. İstanbul: İlke Yayıncılık, 2017.
• Karabekir, Kazım. Hayatım. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Kargılı, M. Murat. Kutsal Yolculuk Hac: Kartpostallarla Hac Yolu. İstanbul: Denizler Kitabevi, ts.
• Kasım Ahmed, Ahmed. “Turuku Kavafili el-Tüccari ve’l Hacci fi el-Sudane el-Evsatı ve Eserihi fi Revdıdil el-Alakati Beynehü ve Beyne el-Şimali ve’l Meşrikı el-İslamiyyi”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu es-Sülüsü/16-28. Hortum, 2016.
• Kavas, Ahmet. “Afrika”. Günümüz Dünyasında Müslüman Azınlıklar [III. Kutlu Doğum İlmî Toplantısı]. 131-152. İstanbul, 1998.
• Kavas, Ahmet. “Afrika’da İslam’ın Yayılışı”. Afrika’da İslamiyet –Dünü, Bugünü, Yarını-. ed. Ahmet Kavas. 147-177. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Kavas, Ahmet. “Afrikalı Sultanların Destanlaşan Hac Seyahatleri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2008), 89-102.
• Kavas, Ahmet. “Batı Afrika’da Fransız Sömürgeciliği Karşısında Malili Marabuların Mücadelesi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2006), 67-102.
• Kavas, Ahmet. “Büyük Sahra’da Gat Kazasının Kurulması ve Osmanlı-Tevarık Münasebetleri”. İslami Araştırmalar Dergisi 3 (1999), 171-195.
• Kavas, Ahmet. “Hac İbadetiyle Taçlanan Afrikalılar”. Din ve Hayat TDV İstanbul Müftülüğü Dergisi 3 (2007), 64-68.
• Kavas, Ahmet. Osmanlı’nın Merkezi Afrika’ya Açılan Kapısı Fizan Sancağı. İstanbul: Alelmas Yayıncılık, 2018.
• Kaya, Eyyüp Said. “Maliki Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. 27. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2003.
• Kaysiyyü, Hüseyin Ali Kays Muhammed el-. “el-İttisalü el-Sekafiyyü Abra el-Tariki el-Hacci İnde el-Hasen el-Vezzan el-Fasi t. Ba’de 957 h. Fi Kitabihi (Vasfu Afrikıyye)”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Sebia/177-202. Hortum, 2016.
• Koloğlu, Orhan. “Osmanlı Basınında 1865 Kolera Salgını, İstanbul Sağlık Konferansı ve Mirza Malkom Han”,. Osmanlı Bilim Araştırmaları Dergisi 7/2 (2005), 139-150.
• Lewis, Bernard. Ortadoğu. çev. Selen Y. Kölay. Ankara: Arkadaş Yayınevi, 2003.
• Lononse, Lena. El-Nakdu’l Tatbikiyyü Fi’l Rihlati’l Mağribiyyeti Fi’l Karneyni ‘l Sebii ve’l Semini’l Hicriyyin. Batna: Camiatü’l Haccu’l Hadari, 2014.
• Martin, B. G. Sömürgeciliğe Karşı Afrikada Sufi Direniş. çev. Fatih Tatlılıoğlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 1988.
• Marty, Paul. Etude Sur L’islam Et Les Tribus Maures: Les Brakna. Paris: Ernest Leroux, 1921.
• Mazrui, Ali A. Afrikalılar. çev. Yusuf Kaplan. İstanbul: İnsan Yayınları, 1992.
• Mert, Talip. “Dede Efendi’nin Veda Haccı”. Türk Edebiyatı Aylık Fikir ve Sanat Dergisi 434 (2009), 10-14.
• Monteil, Vincent. Afrika’da İslam. çev. İzzet Tanju. İstanbul: Pınar Yayınları, 1992.
• Muhtar, Akil - Ömer, Besim. Kolera Hastalığında İttihazı Lazım Gelen Tedabir ve Etıbbaya Rehber. İstanbul, 1327.
• Musa, Mudasıru. Batı Afrika’nın İslamlaşması ve Songhai İmparatorluğu (M.1464-1591). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Müeyyed, Sadık el-. Afrika Sahra-yı Kebiri’nde Seyahat. ed. H. Bostan - N. Omaç. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2018.
• Müeyyed, Sadık el-. Habeş Seyahatnamesi. ed. Mustafa Baydemir. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1999.
• Nevvab, Avatıfe binti Muhammed Yusuf. Kitebu’l-Rıhleti fi’l Mağribi’l Aksa Masdarun min Masadirin Tarihi’l Hicaz Fi’l Karneyni’l Hadi Aşara ve’l Seni Aşara’l Hicriyyin. Riyad: Daratü’l Meliki’l Abdülaziz, 1429.
• Osman, Vail Nebil İbrahim. “Devru Rihleti el- Hacci fi Neşri el-İslami fi Garbi Afrikıyye”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Rabia/122-143. Hortum, 2016.
• Öğüt, Salim. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. 14. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1996.
• Özel, Ahmet. “Hac (Seyahatnâmeler)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. 14. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1996.
• Sa’dullah, Ebu’l-Kasım. Tarih’ul-Cezairi’s-Sekafi: 1500-1830. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslami, 1998.
• Said, Ahmed Bo. Rakbe el-Hacci el-Cezairiyyi min Hilali el-Ahdi el-Osmaniyyi (1518-1830). Adrar: Camiatü Ahmed Dereya el-Ulum el-İnsaniyye ve-İctimaiyye, Doktora, 2018.
• Sakin, Taha Abdurrahman. “Devru Rihleti el-Hacci ve Eseruhe fi Te’limi el-Lügati el-Arabiyyeti fi Afrikıyye Nijerya Nemuzecen”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Rabia/188-204. Hortum, 2016.
• Salahaddin Bey, Ahmed. Kâbe Yollarında Surre Alayı Hatıraları. ed. Yusuf Çağlar - İsmail Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Segagi, Emin İsmail. “el-Ratiku el-Berri ile el-Hacci (Min Nijerya): el-Tarih, ve’l Tehaddiyat ve Muavede el-İstidrak”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Rabia/149-168. Hortum, 2016.
• Semi’, Bidui Riyazı Abdu el-. “Huccacu Garbu Afrıkıyya fi Mıntıkati el-Cezirati bi el-Sudani”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu es-Sülüsü/61-80. Hortum, 2016.
• Shıllıngton, Kevın. Afrika Tarihi. çev. Halil Doğan Aydoğan. İstanbul: İnkilâb Yayınevi, 2020.
• Sisi, Eymen el-. “el-Devru el- Hacci ve Kavafilihü fi Eslemeti Garbı Afrikıyya”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu es-Rabia/66-104. Hortum, 2016.
• Soumana, Youssoufa. Batı Afrika’da Arap Edebiyatı ve Sömürgecilik Karşısındaki Rolü. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2021.
• Suat, Ali. Bir Osmanlı Bürokratın Suriye, Irak ve Arabistan Seyahatnamesi. ed. N. Ahmet Özalp. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2019.
• Süneydi, Salih bin Muhammed. Mekketü’l Mükerremetü fi Rihletin Ali Bey el-Abbasi H.1221/M.1807,. Mekkete’l Mükerreme: Merkezün Tarihü Mekketü’l Mükerreme, ts.
• Şakir Bey, Mehmed. Halife II. Abdülhamid’in Hac Siyaseti Dr. Mehmed Şakir Bey’in Hicaz Hatıraları. ed. Gülden Sarıyıldız - Ayşe Kavak. İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
• Şami, İbrahim Ali Yusuf eş-. “Taraku’l-Haccı fi es-Sahrai el-Kübra Asru Devleti Mali ve Songay”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu es-Sani/108-135. Hortum, 2016.
• Şemraniyyü, Emel Bint Salih. “el-Adati ve’l-Tekalidü el-Menkuletü Abre’l el-Hacci”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Sülüsü/43-60. Hortum, 2016.
• Şerid, Ahdar. “Devru el-Tarikati el-Senusiyyeti fi el-Neşri el-İslami fi Afrikıyye”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu es-Sebia/219-236. Hortum, 2016.
• Şevabak, Nevval Abdurrahman el-. Edebü’r Rihlati’l Endülüsiyye ve’l Mağribiyye Hatta Nihayeti’l Karni’l Tasiğı’l Hicriyyi. Amman: Imaratü’l Cevheretü’l Kudüs, 2007.
• Şeyhali, Sabah İbrahim. “Eseru Rihlete el-Hacci fi Nüşüi el-Vazaifi ve el-Müessesati el-İdariyyeti ve Tetavvuruhe fi Biladi el-Sudane el-Garbiyyi”. Mü’temiru Tarik’ul Haccı fi Afrika. el-Kitabu el-Sebia/1-26. Hortum, 2016.
• Tandoğan, Muhammed. Afrika’da Sömürgecilik ve Osmanlı Siyaseti (1800-1922). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Taziyyü, Abdulhadi el-. “Tariku el-Hacci Ba’de el-Sakafi vel-Hazari”. Turuku’l-Hacci: Cüsurun Li’t-Tevasuli el-Hazari Beyne’l-Şuubi. 9-29. Kahire, 2002.
• Tok, Özen. “Osmanlı Döneminde Mağrib Hacıları ve Mısır Hac Kafilesi”. Osmanlı Döneminde Mağrib ve Batı Akdeniz. 153-168. Rabat, 2009.
• Üçel, Gülgün. Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699). İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Velid, Zühri. “Edebü’l Rihleti’l Cezairiyyin ila Mekkete ve’l Medinete: Dirasetün Vasfiyyetün Tahliliyye”. Mecelletü’l Dirasetü’l Lügaviyye ve’l Edebiyye 1 (2012), 149-169.
• Yılmaz, Hasan Kamil. “Ayyaşi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. 4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1991.
• Zuhayli, Vehbe. İslam Fıkhı Ansiklopedisi. çev. Ahmet Efe vd. İstanbul: Risale Yayınları, 1992.
• Kolera Risalesi. Dersaâdet: Matbaa-i Osmaniye, 1311.