BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİ CAMİLERİNDE ALÇI DERZ SÜSLEME

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 1, 150 - 184, 15.06.2021

Kamran Sokhanpardaz

Öz

Büyük Selçuklu dönemi camilerinde tuğla süsleme, alçı süsleme, alçı derz süsleme (tuğlaların arasındaki derzlerde yapılmış süslemeler), kalem işi, ahşap süsleme, taş süsleme, çini süsleme ve çini mozaik gibi farklı süsleme tarzları mevcuttur. İran coğrafyasında tarih boyunca, alçı, yapı ve süsleme malzemesi olarak kullanılmıştır. Alçı taşının, İran'ın çoğu bölgelerinde bol miktarda bulunması nedeniyle, bu coğrafyada kullanılması günümüze kadar kesintisiz bir şekilde devam edilmiştir. Alçı derz süsleme has bir süsleme tarzı olarak Büyük Selçuklu ve özellikle İlhanlı döneminde yaygın olduğu bilinmektedir. Bu araştırmada İsfahan, Kazvin, Gülpayegan ve Ardistân Cuma camileri ile Kazvin Mescid-i Haydariye, Sin ve Zevvare Mescid-i Cumasının Büyük Selçuklu alçı derz süslemeleri ele alınıp incelenmiştir. Bu çalışmanın sonuçlarına göre, alçı derz süslemeler, yazı, bitkisel ve hendesî türünde yapılmıştır. Bu süslemelerin kalıplama ve kazıma tekniğinde yapıldığı anlaşılmaktadır. Alçı derz süslemeler, farklı hendesî ve bitkisel motifler ile bir veya iki kelimeli yazılar ve bu türlerin birleşmesinden oluşturulmuştur. Bu süslemelere benzer örnekler, Abbâsîler (750-1258), Karahanlılar (840-1212), Gazneliler (963-1186), Büveyhîler (934-1055) ve İlhanlılar (1256–1335) dönemine ait binalarda da görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklu, Alçı Derz Süsleme, Süsleme, Mimari, Cami, İran

Destekleyen Kurum

Ondokuz Mayıs Üniversitesi BAP Birimi

Proje Numarası

PYO.ILH.1904.18.001

BRICK ENDED PLUGS DECORATION IN THE GREAT SELÇUK PERIOD MOSQUES

Öz

Throughout the history of Iran architecture, gypsum has been used as a building and decoration material. Due to the abundance of gypsum in most regions of Iran, its use in this country has continued uninterruptedly until today. There are several types of decoration in the mosques of the Great Seljuk period: brick decoration, stucco decoration, brick-end plug decorations (stucco ornaments made in the joints between the bricks), wall painting, wooden decoration, stone ornament, tile decoration and tile mosaic. It is known that brick-end plugs were common in the Great Seljuk and especially the IlKhanid periods as a special decoration style. In this study, the brick-end plugs of the Jāme' Mosque of Isfahan, the Jāme' Mosque of Qazvin, the Jāme' Mosque of Golpayegan, the Jāme' Mosque of Ardestan, the Heydarieh Mosque of Qazvın, the Jāme' Mosque of Sin and the Jāme' Mosque of Zavara will be examined. According to the results of this study, most samples of these ornaments were made using engraving and stamping techniques. The brick-end plug ornaments are made up of different geometric and vegetal motifs, one or two-word inscriptions and the combination of these types. Similar examples of these decorations can be seen in buildings belonging to the Abbasid (750-1258), Karakhanid (840-1212), Ghaznavid (963-1186), Buwayhid (934-1055) and Ilkhanids (1256–1335) periods.

Anahtar Kelimeler

Great Seljuk, Brick-end Plug, Ornament, Architecture, Mosque, Iran

Proje Numarası

PYO.ILH.1904.18.001

Kaynakça

• Azizpour, Şadabe. ve Salehi Kaheki, Ahmed. Nukuş ve Ketibehay-i Mesacid-i Cami-i Gülpayegan, Ardistân ve Zevvare, Tahran: İntisarat-i Güldeste, 1393.
• Bakırer, Ömür, “Study on the Use of Brickbonds in Anatolian Seljuk Architecture”, METU: Journal of the Faculty of Architecture, Volume VI, 143.
• Cavadi, Asiyeh, Mimari-i İran, C. II, Tahran: Behnigâr, 1392.
• Dehkhoda, Ali Akbar. Lugatnâme, C. I, Tehran: University of Tehran Press, 1998.
• El-İsfahânî, Ebû Nuaym. Zikru Ahbâri İsfahân, Tahran: İntişarat-i Vehid, 1345.
• Er-Râfiî, Abdülkerîm b. Muhammed. Et-Tedvîn fi Ahbâri Kazvîn, Beyrut: el-Utâridî, 1987.
• Eskici, Bekir, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemlerinde Alçı Mihraplar”, Sanat Tarihi Dergisi, 2006, C. XV, Sayı 1, 60. Galdieri, Eugenio. “Isfahan: Masğid-i Guma”, ISMEO, Volume I-III: 22-23, 31.
• Godard, Andre. Athar-e Iran, (E. Servikad-i Mukeddem, çev.), C. I-II, Meşhed: Kuds-i Rezevi Yayınevi, 1368.
• Gülriz, Muhammad Ali. Minuder, Tahran: İntişarat-i Daneşgah-e Tahran, 1337.
• Halimi, Muhammad Hüseyin. Zibayişinasi Hat der Mescid-i Cami-i İsfahan, Tahran: İntisarat-i Kadyani, 1390.
• Hünerfer, Lütfullah. Gencine-i Âsâr-i Tarihi İsfahan, C. I, Tahran: Sekafî, 1344.
• Hünerfer, Lütfullah, “Meydân-i Nakş-i Cihan-i İsfahan”, Hüner ve Merdom, Sayı 105, 28.
• Keyani, Muhammed Yusuf. İslam Dönemi İran Mimarisi, (K. Dilek, çev.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 2018.
• Keyani, Muhammed Yusuf. Tarihi Hunar-i Mimari-i İran der Devre-i İslami, Tahran: Semt, 1379.
• Keyani, Muhammed Yusuf. Tezyinat-I Vabesteh be Mimari-i Devran-i İslami, Tahran: Miras-i Ferhengi, 1376.
• Kuçani, Abdullah. Berresi Ketibehay-e Tarihi Mescid-i Cami-i Gülpayegan, Tahran: Sazman-i Miras-i Ferhengi Senayi-i Desti ve Gerdişgeri, 1383.
• Korn, Lorenz. The Great Mosque of Golpaygan: Architectural documentation and archaeological research 2007–2008, Bamberg: Otto Friedrich University Bamberg, 2008.
• Mahiru-nakş, Mahmut. Mirâs-i Acurkâri-i İran, Tahran: Süruş, 1380.
• Meşkati, Nusretullah. “Mescid-i Cami-i Kazvin”, İran-i İmruz, Sayı IX-X: 18.
• Nezeri Arşad, Riza ve Meşkini Asl, Riza. “Mescid-i Cami-i Kebir-i Kazvin”, Mescit, Sayı LXVII: 47.
• Öney, Gönül. Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1992.
• Pirniya, Mohammad Kerim. Sebk Şinasi-e Mimari-i İrani, Tahran: Suruş-i Daniş, 1383.
• Pope, Arthur Upham. Mimari-yi İran, (G. Sadri, çev.), Urumiye: Neşr-i Enzeli, 1363.
• Sokhanpardaz, Kamran, “Kazvin Mescid-i Haydariye'nin Büyük Selçuklu Alçı Süsleme ve Kitabeleri”, Rumeli İslam Araştırmaları Dergisi, C. III, Sayı VI, 111.
• Stronach, David and Young, Cuyler, “Three Seljuq Tomb Tower”, Iran: Journal of the British Institute of Persian Studies, Volume IV, 5.
• Şayistefer, Mehnaz. “Tezyinat-i Ketibe-i Mescid-i Cami-i Kazvin”, Name-i Pejuhiş-i Ferhengi, Sayı II: 53-78.
• https://okuryazarim.com/mugak-attari-cami/ (Son Erişim: 1 Mayıs 2021)
• https://commons.wikimedia.org/wiki/ (Son Erişim: 1 Mayıs 2021)