FIKIH USÛLÜ’NDE EYLEM TEORİSİ (EBÛ’L-HÜSEYİN EL-BASRÎ’NİN “KİTÂBÜ’L-MU’TEMED FÎ USÛLİ’L-FIKH” ADLI ESERİ BAĞLAMINDA)

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 1, 230 - 258, 15.06.2021

Şükrü Ayran

Öz

İnsan hayatının her aşamasında merkezi bir yer edinen fıkıh, doğumundan ölümüne kadarki süreçte bütün insan eylemlerini hükme bağlamaya çalışmıştır. Bu bağlamda fıkıh, müşahhas varlıkları değil, insan eylemlerini hükmün konusu edinmiştir. Nitekim fıkıh usulünde insan eylemleri, şer’î hitap ve hüküm bağlamında ele alınıp işlenmiştir. Temelde din, nas temellidir ve yeni problemleri nas temelli çözüme kavuşturur. Naslar, vaz’a konu olan lafız öbeklerinden meydana gelirken eylemler, çoğunlukla vaz’a konu olmaz. Haliyle eylemlerin delalet açısından kapalıdır. Oysa din, hem beyan hem de yaşantı düzleminde naslar yanında Peygamber’in (sav) uygulama ve eylemleriyle ete kemiğe bürünmüştür. Özellikle hadis literatüründe, Peygamber’in (sav) eylemlerine çokça yer verilmiştir. Literatürde geçen Peygamber (sav) eylemlerine nasıl, niçin ve hangi hüküm düzeyinde uyulup yerine getirileceği, sağlıklı bir dini düşünce ve yaşantı açısından önemlidir. Çünkü eylemlerinde Peygamber’i (sav) örnek edinip ona uymak ancak şekil, hüküm, gerekçe ve gaye açısından Peygamber (sav) eylemlerinin benzerlerini yerine getirmekle mümkündür. Şekil, hüküm, gerekçe ve gaye açısından bir olmayan eylemlerde uyumdan ve uymaktan hiçbir şekilde söz edilemez; aksine bazen muhâlif düşmekten dahi söz edilebilir.
Biz bu çalışmamızda, Ebû’l-Hüseyin el-Basrî’nin Kitâbü’l-mu’temed fî usûli’l-fıkh adlı eseri özelinde fıkıh usulünde eylem teorisini ele alacağız. Hüsün-kubuh temelinde Basrî’nin eylem ve hüküm teorisini ortaya koymaya çalışacağız. Ardından Basrî’nin anlayışında, Peygamber (sav) eylemlerinin çeşitli durumlarda hükümden karşılığına değineceğiz. Bu bağlamda Peygamber (sav) eylemlerinin örnek alınması, bu eylemlere uyulması ve muvâfık düşüp muhâlefet edilmesi gibi meseleleri açığa kavuşturacağız.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Eylem, Peygamberin Eylemi, Tâbi Olma, Örneklik

Kaynakça

• Agitoğlu, Nurullah. “el-Mahsûl Adlı Eseri Çerçevesinde Şâfiî Usûlcü Fareddin er-Râzî’nin Hz. Peygamber’in Fiilerine Yaklaşımı”. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi. ed. Mehmet Bilen vd. Diyarbakır: Şarkiyat Bilim ve Hikmet Vakfı Yayınları, 2017, 167-171.
• Arslan, Hulusî. “Mutezilî Düşüncede İlâhî Fiil-İnsânî Fiil Ayrımı ve Bu Ayırımın Temel Kriterleri”. “Dini Araştırmalar 6/16 (Ağustos 2003), 55-73.
• Basrî, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Ali et-Tayyib. Kitâbü’l-mu’temed fî usûli’l-fıkh. nşr. Muhammed Hamidullah vd. 2 Cilt. Dimeşk: Ma’hedü’l-İlmî el-Fransî li’d-Dirâseti’l-Arabiyye, 1964.
• Bedir, Murteza. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/150-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Buhârî, Alâuddîn Abdülaziz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr an usûli fakri’l-İslâm el-Pezdevî. nşr. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Cessâs, Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl f’i’l-usûl. nşr. Eceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. İstanbu: Mektebetü’l-İrşâd, 1994.
• Cengiz, Yunus. “Kelâmî Metinlerin Güncellenmesinde Bir İmkân Olarak “Eylem Teorisi”: Kadı Abdülcebbar Örneği”. Dinî ve Felsefî Metinler Yirmibirinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama, ed. Bayram Ali Çetinkaya (Nisan 2012), 781-804.
• Çelebi, İlyas. “Hüsün ve Kubuh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/59-63. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Debûsî, Ebu Zeyd Ubeydullah b. Ömer b. Îsâ. Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh. nşr. Halil Muhyiddîn el-Meys. Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye. 2001.
• Dehlevî, Mahmûd b. Muhammed. İfâdatü’l-envâr fî idâeti usûli’l-menâr. nşr. Hâlid Muhammed Abdülvâhid. Kâhire: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 2002.
• Erdoğan, Mehmet “İslam ve İnanç-Eylem-Edem Bütünlüğü”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi 4/4 (Aralık 2018), 105-115.
• Gazâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi usûl. nşr. Hamza b. Züheyr Hâfız. 4 Cilt. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, ty.
• Güldü, Şule “Fıkıh Usûlü ve Kelamın Kesiştiği Nokta; Hüsün-Kubuh Zemininde İnsan Fiili ve Samsûnîzâde’nin Hâşiyetü’s-Suğrâ Ale’l-Mukaddimâti’l-Erbaa’sının Değerlendirmesi ve Tahlili”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 34 (2019), 469-499.
• Güleç, Hasan. “Delil Olarak Hz. Peygamber’in Fiilleri”. DEU İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1995), 67-78.
• Hacıoğlu, Nejla. “Cassâs’a Göre Hz. Peygamberin Fiilleri”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (Haziran 2013), 165-189.
• Haniyye, Mâzin İsmail. “Hz. Peygamber’e Cibillî Fiillerinde Tâbi Olma”. trc. Erdoğan Sarıtepe. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2010), 343-362.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen Ahmed b. Adilcabbâr el-Esedabâdî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. nşr. Muhammed Hıdır Nebhâ. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2012.
• Kahraman, Abdullah. “Caferî Usulcü Tûsî’ye Göre Bağlayıcılık Açısından Hz. Peygamber’in Fiilleri”. Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesinin İlmî Mecmuası 2/1 (Mart 2005), 11-28.
• Karadağ, Bekir. “Hanefî Fıkıh Kaynaklarında Hükme Delalet Etmesi Açısından Hz. Peygamber’in Dini Nitelikli Bir Fiile Devamı (Muvâzebe)”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 19/2 (Aralık 2019), 553-569.
• Kırağ, Mustafa. “George Herbert Mead’ın Eylem Kuramı”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/14 (2018),363-390.
• Köksal, A. Cüneyd. “Fıkıh Düşüncesinde Fiil Kavaramı ve Hissî-Şer’î Fiil Ayrımı”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2010), 1-14.
• Liv, Cemil. “Semerkandînin Mizânül Usul Adlı Eseri Bağlamında Semerkant ve Irak Hanefi Usul Ekollerinin Hz. Peygamberin Fiillerine Yaklaşımı”. Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Kongresi 2020 Gümüşhane. ed. Salih Yıldız vd. 186-196. Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Maraz, Hüseyin. “Mu’tezile’de Yaradılışın Gayesi ve İlahi Fiillerin Değeri”. Kelam Araştırmaları Dergisi 18/1 (2020), 87-114.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyn. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. nşr. Câbir Feyyâz el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Baskı, 1992.
• Semerkandî, Ruknüddîn Ebu Muhammed Ubeydullah b. Muhammed. Câmü’ul-usûl fî beyâni’l-kavâ’idi’l-hanefiyyeti ve’ş-şâfi’iyyeti fî usûli’l-fıkh. nşr. İsmet Garibullah Şimşek. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Serahsî, Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. nşr. Ebu’l-Vefâ el-Efkânî. 2 Cilt. Haydarabad: Lecnetü İhyâi’l-Me’ârif en-Nu’mâniyye, 1986.
• Sinanoğlu, Abdülhamit. “Kâdı Abdülcebbar b. Ahmed’in İnsan Fiillerinin Yaratılamsı ve Eş’ârî’nin Kesb Görüşünün Eleştirisi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3/1 (2003), 51-55.
• Tûfî, Ebu Ca’fer Muhammed b. el-Hasen. el-Udde fî usûli’l-fıkh. nşr. Muhammed Rizâ el-Ensârî el-Kummî. 2 Cilt. Kum: Müessestü’l-Bi’se, 1417.
• Türker, Ömer. “İlâhî Fiillerin Nedenliliği Sorunu: Gazzâlî’nin Meseleye Yaklaşımı ve Katkısı”. İslâmi Araştırmalar Dergisi 17 (2007), 1-24.
• Ünal, İ. Hakkı Ünal. “Hanefî Usulcülere Göre Hz. Peygamber’in Fiilleri”. Ankara üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (1997), 191-199.