Abese Suresi Bağlamında Hz. Peygamber'e Yöneltilen “İtâb” Ayetleri

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 2, 50 - 64, 15.12.2021

Mesut Tay

https://doi.org/10.53442/bider.vi.1026043

Öz

Âyeterin dil ve üslup özellikleri kendisine has nitelikler taşır. Davet süreci boyunca, muhatap toplumu yönlendirici şekilde ilahi kelamla olaylara müdahale edilerek, İslam’ın teşekkülü sağlandı. Mekkî ayetlerin temel özelliklerinden biri de oldukça sert bir tonda muhatap kitlenin hedef alınmasıydı. Bu sert hitabın muhatabı şüphesiz Mekke inkârcılarıydı. Ancak az da olsa Hz. Peygamber’in de bazı davranışlarından dolayı ilahi tenkit ve uyarıya muhatap olduğu kabul edilmektedir. Nitekim bu mahiyetteki ayetler, tefsir literatüründe “itâb ayetleri” kavramıyla inceleme konusu yapılır.
Hz. Peygamber bulduğu her fırsatı değerlendirerek kavmini İslam’a davet ediyordu. Önemli taktiklerinden biri de Mekke ileri gelenlerinin iman etmesini sağlamaktı. Zira Mekke’yi yöneten bu seçkin zümreyi ikna edebilseydi, diğerlerinin kolaylıkla İslam’ı kabul edeceğini biliyordu. Hz. Peygamber, Mekke ileri gelenlerine İslam’ı tebliğ ettiği bir sırada âmâ olan Abdullah ibn Ümmü Mektûm (ö. 15/636) hızla kendisine yöneldi ve ona İslam ile ilgili bir şeyler söylemesini talep etti. Bulduğu davet fırsatını kaybetmek istemeyen Hz. Peygamber, İbn Ümmü Mektûm’un bu davranışından hoşlanmadı ve onunla ilgilenmeyerek konuşmasına devam etti. Bunun üzerine bu olayı konu edinen ve Hz. Peygamber’in davranışını tenkit eden Abese suresinin ilk ayetleri nazil oldu. Bu araştırmada, Mekke döneminde nazil olan ve Abese suresinin ilk on ayetine konu olan bu vakıa ele alınacaktır.
Bu çalışmada, vakıanın tarihi arka planında yer alan Mekke ileri gelenlerinin toplumdaki konumları ve bunların iman etmesi için Hz. Peygamber’in gösterdiği çabaya yer verilecektir. Abese suresi ilk on ayeti bağlamında iman etmemek için direnenlerin toplumun seçkinleri olsalar dahi davette öncelikli olmadıkları, vakıanın kahramanı olan Abdullah İbn Ümmü Mektûm’un isteğinin neden geri çevrilmemesi gerektiği, Hz. Peygamber’in iman etmemekte direnenleri daha önce iman etmiş olan birine tercih etmemesi gerektiği ve “itâb” edildikten sonra Hz. Peygamber’in takındığı tavır çeşitli yönleriyle ele alınacaktır. Ayrıca söz konusu vakıa bağlamında “itâb” kavramı incelenerek, alimlerin konu ile ilgili görüşlerine yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İtâb, Hz. Peygamber, İbn Ümmü Mektûm, Abese Suresi

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Tefsiru’l-tenzihu’l-’Kur’âni’l-metain. Kahire: Daru’l-Mustafa, ts.
• Abdürrezzâk es-San’ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm. Tefsiru’l-Abdurrazzak. nşr. Muhammed Abduh. Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-ilmiye, 12. Basım, 1419.
• Ahmet Muhtâr, Abdulhamid Ömer. Mecmau’l-lügati’l-arabiyet. b.y.: Alimü’l-Kutub.
• Askalânî, Ahmet b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahihi’l-Buhârî. Beyrut: Daru’l-Marife, 1379.
• Aydınlı, Abdullah. “İbn Ümmü Mektûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/434-435 İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Begavî, Ebû Muhammed b. Muhammed el-Ferâ. Meâlimü’t-tenzîl. nşr. Muhammed Abdullah en-Nemr. y.y.: Dâru Tibe li’n-Neşr, 4. Basım, 1997.
• Bikâî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyâti ve’s-süver. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil. Sahîhü’l-Buhârî. nşr. Muhammed Züheyr b. Nâsır. B.y.: Daru tavku’n-Necat, 1422.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-luğa. nşr. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 4. Basım, Beyrut 1407.
• Demircan, Adnan. “Utbe b. Rebia”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ebû Tâlib el-Mekkî, el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye. y.y.: Mecmuatu Risâle, 2008.
• Fîyrûzâbâdî, Mecdüddîn Ebû Tâhir Muhammed b. Yakûb. Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Muesesetu’l-Risale, 2005. Hatîb, Abdülkerîm Yûnus el-Hatîb. Tefsîru’l-Kur’ânî lil-’Kur’ân. Kahire: Darü’l-Fikre,ts.
• Hîttâb, Ebû Süleymân Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. Meâlimü’s-sünnen. Halep: Matbaatü’l-İlmiyye, 1932.
• İbn Adîl, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Nûriddîn. el-Lübâb fi ulûmî’l-kitâb. Beyrut: Daru’l-Kutubu’l-İlmiye,1998.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Daru’t-Tûnisîyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l- azîz. nşr. Abdüsselâm Abdüşşafî Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Ebdurraahmân b. Muhammed. Tefsiru’l-Kur’âni’l-‘azîm. nşr. Es’ad Muhammed Tîb. Riyad: Mektebetü Nezzâr Mustafâ el-Bâz, 1419.
• İbn Fârîs, Ahmed b. Fârıs b. Zekeriyyâ b. Muhammed. Mücmelü’l-lüga. nşr. Züheyr Abdü’l-Muhsin Sultân. Beyrut: Muesesetu’r-Risale, 3. Basım, 1986.
• İbn Hibân, Ebû Muhammed el-Büstî. Meşâhiru ‘ulemâ. nşr. Merzûk Alî İbrâhîm. Mansuriyye: Dâru’l-Vefâ, 1991.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebeviyye. nşr.Taha Abdurrauf Sad. y.y.: Şirketü’t-Tabaati’l-Fenniyye, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâil. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. nşr. Sâmi b. Muhammed Selame. y.y.: Rârü’t-Tibe, 2. Basım, 1999.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Daru’s-Sadr, 3. Basım 1414.
• İbn Sa’d, Ebû Abdûllâh Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. nşr. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdr, 1968.
• İbn Vehb, Ebû Muhammed Abdullâh. Tefsîrü’l-’Kur’ân. y.y.: Dâru’l-Arabiyi’l-İslâmî, 2003.
• Kabbânî, Ebu’l-Hüseyn Ali b. Ahmed. Esbâbu’n-nüzulü’l-’Kur’ân. y.y.: Daru’l-İslâh, 1992.
• Kazvînî, Muhammed b. Abdurrahmân b. Ömer b. Ahmed el-Kazvînî, Mucemu mikyasu’l-luga, (Daru’l-Fikra, 1979). Kasîmî, Muhammed Cemâlüddîn. Mehâsinu’l-te’vîl. Beyrut: Daru’l-Kutubu’l-İlmiye, 1418.
• Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi li-Ahkâmi’l-Kur’ân. Kahire: Daru’l-Kutubu’l-Mısriye, 1384.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. Letîfu’l-işârât. nşr. İbrâhîm Besyûnî. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Ammetü li’l-Kutub, ts.
• Mâtüridî, Muhammed b. Muhammed. Tevîlâtü Ehli’s-Sünne. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Maverdî, Ebü’l-Hasan Alî b. Muhammed. En-Nuket ve’l-‘uyûn. nşr. Seyyîd İbn Abdülmaksûd b. Abdurrahîm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, ts.
• Merâğî, Ahmed b. Mustafa. Tefsîru’l-Merâğî. Mısır: Şirketu Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-Bâbî Hilmî, 1946.
• Mukâtil, Ebü’l-Hasen Mukâtil bin Süleymân. Tefsiru Mukâtil b. Süleymân. nşr. Abdullah Mahmûd. Beyrut: Daru-l-İhyai’t-Turas, , 1423.
• Nevevî, Muhammed b. Ömer. Merâhu Lebîd li keşfi me’âni’l ‘Kur’âni’l-mecîd. Beyrut: KutubÜ’l-İlmiye, 1418.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr. Muhtârü’s-Sıhâh. nşr. Yûsuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriye, 5. Basım, 1420.
• Sadî, Ebû Abdillâh Abdurrahmân b. Nâsır. Tefsîrü’l-Kerimi’r-Rahman fi tefsîri kelâmi’l-mennân. nşr. Abdurrahmân b. Mala luveyhik. y.y.: Müesesetü’r-Risâle, 2000.
• Sem’ânî, Ebû Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Tefsru’l-Kur’ân. nşr. Yâsir b. İbrâhîm ve Ganîm b. Abbâs b. Ganîm. Suudi Arabistan: Dâru’l-Vatan, 1997.
• Sa’lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-’Kur’ân. nşr. İmâm Ebî Muhammed b. Aşûr. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Senâullah Pânîpetî. Tefsîrü’l-Mazharî. Pakistan: Mektebetu’r-Ruştiye, 1412.
• Semerkandî, Ebü’Leys Nasr b. Muhammed. Bahrü’l-ulûm. y.y: b.y., ts.
• Seyyid Kutub. fî Zilâli’l-’Kur’ân. Beyrut: Dârü’ş-Şarkiyye, 1412.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrâhmân. el-İtkân fi ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. Mısır: Heyetu’l Mısriyye, 2. Basım, 1974.
• Şefkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fethu’l-kadîr. Beyrut: Daru’l-İbn Kesir, 1414.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an tevîli âyi’l-Kur’ân. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Müesesetü’r-Risâle, 2000.
• Tay, Hekim, “Zeccâc’ın (ö. 310/923) Esbâb-ı Nüzul Rivayetlerine Yaklaşımı,” İslami Araştırmalar 30/3 (2019), 361-382.
• Tay, Hekim Tay, “Mekke Döneminde Sahâbe Davranışlarının Âyetlere Yansıması”, Tefsir Akademisyenleri Koordinasyon Toplantısı: Kur’an ve Sahâbe Sempozyumu. ed. Hasan Keskin vd. 33-54. Sivas: 2016.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd. el-Müsned. nşr. Muahmmed b. Abdülmuhsin et-Türkî. Mısır: Dâru’l-Hicre, 1999.
• Vâhidî, Ebû Hüseyn Alî b. Ahmed. el-Vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. nşr. Sefvân Adnân Dâvûdî Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1415.
• Varol, Mehmet Bahaüddin. “Ümeyye b. Halef”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/305-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-‘arûs. nşr. Mecmuatu mine’l-Muhakikîn. y.y: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Amr. el-Keşşaf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl. Beyrut: Tarü’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1407.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Burhân fi ulûmi’l-’Kur’ân. nşr. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. Beyrut: Dâru İhya, 1957.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-İrfân fi ulûmi’l-Kur’ân. Halep: Matba’atu İsa el-Babî, 3. Basım, ts.