Buhara - Afganistan - Türkiye Üçgeninde Mangıt Hanedanı’nın Dil ve Aidiyet Durumu

Yıl 2015, Sayı: 75, 127 - 156, 01.12.2015

Nurettin Hatunoğlu

Öz

Mangıt Hanedanlığı, Timur Devleti’nin yıkılışının ardından Türkistan’da ortaya çıkan hanlıklardan biri olan Buhara Hanlığı’nı 1785-1920 yılları arasında idare eden üç hanedandan birisidir. Bolşeviklerin 1920 yılında Buhara’yı işgali sırasında tahtta bulunan Âlim Han, önce Doğu Buhara’ya çekilmiş, oradan da askerî yardım sağlama amacıyla Afganistan’a gitmiştir. Âlim Han, 1944 yılında vefat edince hanedan mensupları Afganistan’ın değişik yerlerine dağılmışlardır. Afganistan’da mülteci durumundaki hanedan mensupları 1979 yılında yaşanan Rus işgali ve sonrasında çıkan iç savaş nedeniyle Pakistan’a sığınmışlardır. Türkiye Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu’nun kararıyla, 1983 yılında Pakistan’dan Türkiye’ye getirilerek Gaziantep iline yerleştirilmişlerdir.Yaşanan süreçte hanedan mensuplarının dil ve aidiyet duygularında meydana gelen muhtemel değişimlerin tespiti bu çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Yapılan saha çalışmasında ikili görüşme, derinlemesine mülakat ve anket tekniğine başvurulmuştur. Hanedan mensuplarının siyasi kimlikleri dolayısıyla tarihî süreçten de bahsedilmiştir

Anahtar Kelimeler

Afganistan, Buhara, Mangıt Hanedanı, Özbek, Türkistan

The Language and Identity of Mangit Dynasty within the Framework of Bukhara, Afghanistan and Turkey

Öz

Mangit Dynasty is one of the three dynasties governing the Buhara Dynasty that appeared in Turkestan after the fall of the Timurids between 1785-1920. During the occupation of Bukhara by the Bolsheviks, Alim Han initially retreated to East Bukhara and headed from there to Afghanistan to maintain martial support. After Alim Han’s death in 1944, the members of his dynasty spread to different parts of Afghanistan. Living as refugees in Afghanistan, they then took refuge in Pakistan because of the Russian invasion in 1979 and the civil war that followed. Through the decision of the Council of Ministers of the Turkish Republic they were placed in the Gaziantep province of Turkey in 1983. Exploring the dynasty members’ potential change of language and sense of belonging during this period forms the aim of this study. The field work that was conducted for this purpose involved one-to-one conversations, detailed interviews and questionnaires. Because of the political identity of the dynasty members, the historical context was also dwelt on in this study

Anahtar Kelimeler

Afghanistan, Bukhara, Mangit Dynasty, Uzbek, Turkestan

Kaynakça

• Andican, Ahat (2003). Cedidizimden Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. İstanbul: Emre Yay.
• Aysultan, Hayri (2010). “Afganistan’da Dil Politikaları”. Türkiye Sosyal Araş- tırmalar Dergisi 14 (1): 47-58.
• Barlas, Kıyameddin (1992). “Afganistan Türkleri Edebiyatı”. Türk Dünyası El Kitabı. C. 3. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay. 745-755.
• Bayraktar, Nesrin (2013). “Ölmekte Olan Türk Dilleriyle İlgili Alınabilecek Önlemler Üzerine”. Dilleri ve Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk Toplulukları 4. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Ed. Marcel Erdal, Yunus Koç ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay. 131- 138.
• Buhari, Said Azam (Azizi) (1999). Niyagan-ı Ma Zinde Est. (Basılmamış el yazma eser).
• Crystal David (2010). Dillerin Katli: Bir Dilin Ölümü Bir Milletin Ölümü- dür. Çev. Gökhan Cansız. İstanbul: Profil Yay.
• Çelik, Muhammed Bilal (2012). “Mangıtlar Devri Yerli Vakayinameleri”. Turkish Studies 7/3: 781-800.
• Erol, Mehmet Seyfettin ve Fazıl Ahmet Burget (2001). “Afganistan Özbekleri”. Avrasya Dosyası 3(Sonbahar): 102-136.
• Fevzi, Firuz (2013). “Kuzey Afganistan (Güney Türkistan) Türk Boyları Üzerine Bir Araştırma”. Dilleri ve Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk Toplulukları 4. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Ed. Marcel Erdal, Yunus Koç ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay. 255-258.
• Güner, Dilek Figen (2007). “Tehlikeli Diller ve Dil Ölümü Açısından Altay Türkçesi ve Ağızları”. I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, (9-15 Nisan 2006 Çeşme-İzmir) Bildiri Kitabı II. Ed. Fikret Türkmen ve Gürer Gülsevin. Ankara: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Yay. 707-715.
• __________ (2013). “Diller Nasıl Tehlike Sürecine Girer? Kumandı Türk- çesinden Tespitler”. Dilleri ve Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk Toplulukları 4. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Ed. Marcel Erdal, Yunus Koç ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay. 271- 276.
• Güzel, Abdurrahman (2010). İki Dilli Türk Çocuklarına Türkçe Öğretimi. Ankara: Öncü Kitap Yay.
• Halikova, Rehber (2005). Rusya – Buhara Tarih Carrehesıde. Taşkent: Okutuvçı Neşriyat Matbaa İcadi Uyı.
• Hatunoğlu, Nurettin (2008). “Buhâra Hanlığı’nın Son Emîri Âlim Han’ın Vasiyeti ve Hazinesi”. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi 254: 47-53.
• __________ (2011). Türkistan’da Son Türk Devleti Buhara Emirli’ği ve Âlim Han. İstanbul: Ötüken Yay.
• Hayit, Baymirza (1995). Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi. Ankara: TTK Yay.
• Hayitov, O. ve Abuyev, H. (2010). “F. Kolesovnıng Buharage Yurışı ve Uning Akıbetlerı”. XX Asr Ahırı XX Asr Başlerıde Buhara Mevzusıde Respublike İlmi Nezeri Encumenı Meteryallerı. Buhara: Buhara Devlet Üniversitesi Neşriyatı. 41-44.
• Kalafat, Yaşar (1995). Güney Türkistan’dan Türkiye’ye Meseleler ve Türk Kültür Kimliği. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay.
• Karabulut, Ferhat (2004). “Dil Ölümü Sürecinde Kazak Türkçesi’nin Durumu”. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi 2 (1): 67-87.
• __________ (2005). “Dil Ölümü Bağlamında Kayseri’de Yaşayan Uygur Türk Toplumu”. Bilig 35: 17-47.
• __________ (2006). “Dil Ölümü Sürecinde Salihli Kazak Türkleri: Anadili Olarak Kazak Türkçesinin Yitimi”. Manisa Şehri Bilgi Şöleni Bildirileri 29-30 Eylül 2005. Celal Bayar Üniversitesi Kültür ve Spor Kulü- bü Derneği. 377-395.
• Kerimov, Bahtiyar (1994). “Özbeklerin Mangıt Kısmının Tarihi ve Milli Düşünceleri”. XII. Türk Tarihi Kongresi (12-16 Eylül 1994) Bildirileri. C. II. Ankara: TTK Yay. 417-418.
• Küyel, M. Türker (1994). “İleri Dil ve Dil Transferi Üzerine Düşünceler”. Bilim Kültür ve Öğrenim Dili Olarak Türkçe. Ankara: TTK Yay.
• Mahdum, Osman (2011). Hasır İzi. Konya: Çizgi Kitabevi Yay.
• Nettle Daniel ve Suzanne Romaine (2002). Kaybolan Sesler: Dünya Dillerinin Yok Oluş Süreci. Çev. Harun Özgür Turgan. İstanbul: Oğlak Yay.
• Özaydın, Abdulkerim (1993). “Caniler”. İslam Ansiklopedisi. C. VII. İstanbul: TDV Yay. 154-155.
• Özkarslı Şirin Yılmaz (2013). “Geleneklerini Yaşatmaya Çalışan Bir Türk Topluluğu: Ulupamir Kırgızları”. Dilleri ve Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk Toplulukları 4. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Ed. Marcel Erdal, Yunus Koç ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay. 569-586.
• Rahmatov, M. (2010). “XX Asr Başlerıde Buharadaki Siyasi Cereyanlerda Mangıtlarnıng Tutken Ornı”. XX Asr Ahırı XX Asr Başlerıde Buhara Mevzusıde Respublike İlmi Nezeri Encumenı Meteryallerı. Buhara: Buhara Devlet Üniversitesi Neşriyatı. 128-130.
• Raşidov, Ömer ve Ulmascan Raşidov (2011). XX Asr Başlerıde Buhara Emirligideki Siyasi ve İktisadi Cereyanler. Buhara: Buhara Neşriyatı.
• Recebov, Kahraman (2006). “Emir Şahmurad Yahud Emir Masum”. Buhara Mevclerı 1: 36-38.
• Sağır, Mukim (2007). “Ana Dil Mi, Ana Dili Mi”. Turkish Studies 2/2: 540- 544.
• Sağır, Adem (2011). “Sürgün Sosyolojisi Bağlamında Van Ulu Pamir Kırgız Türkleri ile Oş- Karadenizli Türkler Üzerine Uygulamalı ve Kıyaslamalı Bir Çözümleme”. Turkish Studies 6/4: 263-286.
• Togan Zeki Velidi (1999). Hatıralar, Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri. Ankara: TDV Yay.
• __________ (1981). Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Tursunov, Seyfullah (2012). “Özbek Halkı Etnıgenezi ve Etnik Tarihining Şekillenişide Özbek Tilining Tarihi Ornı”. Turan Tarihi 1: 20-23.
• Yengin, Naci, (2010). Atayurt’tan Anadolu’ya Buhara Emirliği Türkistan ve Enver Paşa. İstanbul: Bilge Oğuz Yay