Altayistik Bağlamında Macarca-Türkçe Dil İlişkileri

Yıl 2015, Sayı: 74, 287 - 307, 01.06.2015

Emine Yılmaz

Öz

Macarcanın, farklı dönemlerde, farklı Türk dilleriyle üç önemli dil ilişkisi olmuştur. Bu ilişkilerin en önemlisi, 5.-6. yüzyıllarda, Bulgar/Çuvaş tipi Türk dilleriyle başlamış olan ilişkidir ve bu konu Macar Türkolojisinin en önemli çalışma alanlarından biridir. İkinci ilişki, Moğol istilasından sonra Kıpçak tipi Türk dilleriyle gerçekleşmiş olan ilişkidir. 2011 yılında yayımlanmış olan West Old Turkic adlı eserde, her iki döneme ait kopya sözcüklerin ayrılma ölçütleri verilmiştir. Üçüncü, yani Macarca-Osmanlıca ilişkisi döneminde alınan sözcükler ise yine Macar Türkolojisi tarafından ayrı bir çalışma olarak yayımlanmıştır. Türkçe kökenli Macar kavim adları da yoğun Macar-Türk ilişkisinin bir başka kanıtıdır ve makalenin ikinci bölümünü de bu kavim adları üzerine yapılan çalışmalara ayrılmıştır

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Macarca, dil ilişkileri, Kıpçakça, Osmanlıca, kavim adları, Macar Türkolojisi

Hungarian-Turkic Linguistic Contact in the Altaistic Context

Öz

The Hungarian language has had three major linguistic relations with various Turkic languages in various periods. The most important of these is the one that started in the 5th and 6th centuries between Hungarian and Bulgarian/Chuvashtype Turkic languages. This topic is one of the most significant fields of study in Hungarian Turkology. The second relationship developed between Hungarian and Kipchak-type Turkic languages following the Mongolian invasion. The study titled West Old Turkic published in 2011 provides the criteria for the differentiation between borrowed words belonging to both periods. The borrowed words during the priod of the third relationship – this time between Hungarian and Ottoman – have also been identified in a study published within the field of Hungarian Turkology. Hungarian tribal names that have their roots in Turkish are further evidence showing the intensity of the HungarianTurkish relationship throughout history. The second part of the article focuses on studies conducted on these tribal names.

Anahtar Kelimeler

Turkish, Hungarian, linguistic relations, Kipchack, Ottoman, tribal names, Hungarian Turkology

Kaynakça

• Aşmarin, Nikolay İ. (1902). Bulgari i Çuvaşi. Kazan: Tipo-Litografiya İmperatorskago Universiteta.
• Benkő, Loránd (1967). A magyar nyelv történeti-etimológiai szótára [Macarcanın Tarihsel Etimolojik Sözlüğü]. Vol. 1. Budapest: Akadémiai Kiadó.
• _____ (1970). A magyar nyelv történeti-etimológiai szótára. Vol. 2. Budapest: Akadémiai Kiadó.
• _____ (1976). A magyar nyelv történeti-etimológiai szótára. Vol. 3. Budapest: Akadémiai Kiadó.
• _____ (1984). A magyar nyelv történeti-etimológiai szótára. Mutató, Vol. 4: Budapest: Akadémiai Kiadó.
• Berta, Árpád (1991). Németh Gyula A honfoglaló magyarság kialakulása, [Yurt Tutan Macarlığın Kuruluşu]. Genişletilmiş ve gözden geçirilmiş ikinci baskı. Haz. Árpád Berta. Budapest: Akadémiai Kiadó.
• _____ (1998). “Kumanların Kökeni, Macaristan’daki Kumanların Erken Tarihi”. Çev. Emine Yılmaz. Prof. Dr. Kemal Eraslan Armağanı. Bir, Türk Dünyası İncelemeleri 9-10: 133-142.
• _____ (2001). “Magyar törzsek és törzsnevek” [Macar Kavimler ve Kavim Adları]. Találkozások neves történészekkel. Szeged: Belvedere Meridionale. 17-28.
• _____ (2002). Türkçe Kökenli Macar Kavim Adları. Çev. Nurettin Demir, Emine Yılmaz. Ankara: Grafiker.
• _____ (2004). “Keszi és társai -avagy a magyar törznevek eredete is rendszere” [Keszi ve Akrabaları - veya Macar Kavim Adlarının Kökeni ve Sistemi]. Nyelvtudományi Közlemények 101: 173-181.
• _____ (2010). Studies in Turkic Etymology. Eds. Lars Johanson, András Róna-Tas. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Demir, Nurettin (2009). “Árpád Berta (1951-2008)”. Dil Araştırmaları 4: 194-205.
• Dimitriyeva, Yudit, K. Agyagási (2001). Hungaro-Tschuwaschica Annotirovannıy Bibliografiçeskiy Ukazatel’ İssledovaniy Vengerskih Uçenıh XIX-XX vv. Çeboksarı: Çuvaşskiy Gos. İnstitut Gumanitarnıh Nauk.
• Gombocz, Zoltán (1912). Die bulgarisch-türkischen Lehnwörter in der ungarischen Sprache. Helsinki: Société Finno-Ougrienne (MSFOu 30).
• _____ (1921). “A bolgar kérdés és a magyar húnmonda” [Bulgar Sorunu ve Macarlığın Hun Efsanesi]. Magyar Nyelv 17: 15-21.
• Mándoky Kongur, I. (1993). A kun nyelv magyarországi emlékei [Kuman Dilinin Macaristan’daki Kalıntıları]. Karcag: Karca Város Önkormányzata.
• Kakuk, Zsuzsa (1973). Recherches sur l’histoire de la langue osmanlie des XVIe et XVIIe siècles. Les éléments osmanlis de la langue hongroise. Budapest: Akadémiai Kiadó.
• Ligeti, Lájos (1940). Az ismeretlen Belső-Ázsia [Bilinmeyen İç Asya]. Budapest: Athenaeum.
• _____ (1979). A magyar nyelv török kapcsolatai és ami körülöttük van. 2. Budapest: Kőrösi Csoma Társaság-Magyar Tudományos Akadémia Könyvtára.
• _____ (1986a). Bilinmeyen İç Asya. (Macarcadan çeviren Sadrettin Karatay). İlk baskı 1946. Ankara: TDK.
• _____ (1986b). A magyar nyelv török kapcsolatai a honfoglalás előtt es az Árpádkorban [Yurt Tutuş Öncesinde ve Árpád Döneminde Macarca-Türkçe Dil İlişkileri]. Budapest: Akadémiai Kiadó.
• Radloff, Wilhelm (1882). Phonetik der nördlichen Türksprachen. Leipzig: T.O. Weigel's Verlag.
• Róna-Tas, András (1967). “A magyar nyelv régi török elemei és a csuvas nyelvtörténet nehány kérdése” [Macarcadaki Eski Türkçe Sözcükler ve Çuvaş Dil Tarihinin Birkaç Sorunu]. NyÉ 58: 172-177
• _____ (1982). “A kazár népnévről” [Hazar Halk Adı Hakkında]. Nyelvtudományi Közlemények 84: 349-380.
• _____ (1983). “Újabb adatok a kazár népnév történetehéz” [Hazar Halk Adının Tarihi Hakkında En Yeni Veriler]. Nyelvtudományi Közlemények 85: 126-133.
• _____ (1996). A honfoglaló magyar nép, Bevezetés a korai magyar történelem ismeretébe, [Yurt Tutan Macar Halkı, Erken Macar Tarihine Giriş]. Budapest: Balassi.
• _____ (1999). Hungarians and Europe in the Early Middle Ages. An Introduction to Early Hungarian History. Budapest-New York: CEU Press.
• Róna-Tas, András, Árpád Berta (2011). West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian 1-2, Wiesbaden: Harrassowitz.
• Tekin, Tekin (1987). Tuna Bulgarları. Ankara: TDK.
• _____ (1988). Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: TDK.
• _____ (1993). Hunların Dili, Ankara: Doruk.
• Tekin, Tekin, Mehmet Ölmez (1995). Türk Dilleri. Les Langues Turques. Ankara: Simurg.
• Yılmaz, Emine (2008). “Árpád Berta’nın Ardından”. Türkbilig 16: 170-182.
• _____ (baskıda). “András Róna-Tas ve Eski Batı Türkçesi”. Uluslararası Türkçenin Batılı Elçileri Sempozyumu. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi. 5-6 Kasım 2012.