Selçuklu Çağında Anadolu Kentleşme Koridoru

Yıl 2015, Sayı: 73, 185 - 206, 01.03.2015

Koray Özcan

Öz

Bu araştırmanın ilgi alanı, Anadolu’da Selçuklu egemenlik çağında örgütlenmiş mekânsal ve işlevsel kademelenme gösteren kentler sistemi ve ulaşım ağının, “kentleşme koridoru” olarak tanımlanan ana eksen ya da omurgasının belirlenmesidir. Başka bir ifadeyle, Selçuklu kentleşmesi olarak tanımlanan XII. yüzyıl başından XIII. yüzyıl sonuna dek uzanan süreçte Anadolu’da örgütlenmiş kentler sistemi ve ulaşım ağının ağırlık merkezinin belirlenmesidir. Araştırmanın yöntem kurgusu üç aşamalı bir çözümleme sürecine dayandırılmıştır. Birinci aşama, Selçuklu kentler sistemi ve ulaşım ağının omurgası olarak tanımlanan kentleşme koridorunun belirlenmesinde kullanılabilecek ölçütlerin saptanmasıdır. İkinci aşama, Selçuklu dönemine ilişkin vakâyî-name, vakıf-name ve kitabe gibi özgün kaynaklar ile arkeolojik buluntu ve mimari kalıtlardan oluşan bilgi birikiminin belirlenen her bir ölçüt düzeyinde sayısal yoğunluk değerleri açısından ayrıntıda çözümlenmesidir. Üçüncü aşama ise; her bir ölçüt düzeyinde elde edilen bulguların harita üzerinde görselleştirilerek, değerlendirilmesidir. Yapılan değerlendirmeler sonucunda, Konya-Kayseri-Sivas güzergâhının Selçuklu çağında Anadolu’nun sosyal-kültürel ve ekonomik açıdan en gelişmiş kentlerinin konumlandığı “kentleşme koridoru” olarak tanımlanan kentsel yığılma koridoru olduğu belirlenmiştir

Anahtar Kelimeler

Anadolu, Selçuklu çağı, kentleşme, kentsel yığılma, kentleşme koridoru

The Urbanization Corridor in Anatolia During the Seljuk Period

Öz

This paper attempts to identify the focal point of the Anatolian urban network and transportation system during the Seljuk period, which is called the Seljuk urbanization corridor. In other words, the paper examines the Anatolian urban network and transportation system of the center of urban agglomeration throughout the process called Seljuk urbanization, extending from the beginning of the 12th century to the end of the 13th. The methodology of this paper is based on an analytical process composed of three stages. Firstly, the criteria to be used to define the center of gravity of the urban network and transportation system in Anatolia were determined. In this context, five criteria were determined: the number of caravanserais or khans focused on inter-regional trading activities, the monumental public service buildings as relating with the social-cultural activities such as madrasas or hospitals, the density of urban economic activities depending on the tax records relating with urban budget, the spatial and demographical size of the cities, and also, the functional characteristic of the cities depending on their geographical positions in the urban network and transportation system. The second stage was to analyze in detail each criterion in numerical density values terms as depending on the data obtained from the written historical manuscripts and archaeologicalarchitectural findings. Finally, the spatial distribution in the Anatolian urban network as depending on data relating to the numerical density values transferred on to the maps was determined. In the methodological framework, the Seljuk urban network and transportation system were examined by using criteria made up of five parts: the density of building activities relating to the productiondistribution system, the potential of economic activities or budgets, spatial and demographical sizes and also, functional identities. As result of this examination, it was stated that the caravan route extending along the cities of Konya, Kayseri and Sivas were the most developed or advanced urban agglomeration called “the urbanization corridor in Anatolia during the Seljuk Era.” In this context, Konya was made the seat of Seljuk Sultans as the capital city. Sivas together with Konya were the most populated and also, the largest cities of Anatolia in terms of demographical and spatial size. Also, Sivas was labeled as the major cultural center of Anatolia in order to have the maximum number of “madrasas”. Aksaray, which was located on the intersection of inter-regional trading routes extending from the northwest or northeast to the southeast or southwest, functioned as the logistic center of Anatolia. Finally, Kayseri became the second capital city together with Konya of the Anatolian Seljuks where the most populous Sultanate Palace of the Seljuks was built (after Felek-abad in Konya) by Aladdin Kayqubad.

Anahtar Kelimeler

Anatolia, Seljuks, urbanization, urban agglomeration, urbanization corridor

Kaynakça

• Aksarayî (2000). Müsâmeretü’l Ahbar. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK Yay.
• Akşit, Ahmet (1997). “Selçuklular Devrinde Kayseri Şehrinin Nüfus ve Etnik Durumu”. I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu. Kayseri: Erciyes Üniver- sitesi Yay. 3-12.
• Artuk, İbrahim ve Cevriye Artuk (1986). “Ortaçağda Bazı Anadolu Şehirlerine Verilen Unvanlar”. Türk Kültürü Araştırmaları XXIV (2): 65-69.
• Aslanapa, Oktay (1984). Türk Sanatı II; Anadolu Selçuklularından Beylikler Dev- rinin Sonuna Kadar. İstanbul: Kervan Yay.
• Bayburtluoğlu, Zafer ve Emre Madran (1981). “Anadolu’da 1308 M. Yılına Ka- dar Gerçekleştirilmiş Türk-İslâm Yapıları Üzerine Sayısal Sınamalar”. VIII. Türk Tarih Kongresi II. Ankara: TTK Yay. 941-949.
• Baykara, Tuncer (1985). Türkiye Selçukluları Devrinde Konya. Konya: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Bayram, Mikail (1991). Ahi Evren ve Ahi Teşkilatı’nın Kuruluşu. Konya: Damla Yay.
• Bayram, Sadi ve Ahmet Hamdi Karabacak (1981). “Sahib Ata Fahrü’d-din Ali’nin Konya İmaret ve Sivas Gök Medrese Vakfiyeleri”. Vakıflar Dergisi XIII: 31-61.
• Bratianu, Georges Ioan (1929). Recherches Sur Le Commerce Genois Dans La Mer Noire Au XIII. Siecle. Paris: Libraire Orientaliste Paul Geuthner.
• Cahen, Claude (1968). “Ibn Sa’id Sur L’Asie Mineure Seldjuqide”. AÜ. DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi IV(10-11): 41-50.
• Chandler, Tertius ve Gerald Fox (1974). 3000 Years of Urban Growth. London: Academic Press.
• Crane, Howard (1993). “Notes on Saldjuq Architectural Patronage in Thirteenth Century Anatolia”. Journal of the Economic and Social History of the Orient XXXVI: 1-57.
• Çulpan, Cevdet (1975). Türk Taş Köprüleri. Ankara: TTK Yay.
• Demir, Mustafa (1996). Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri. Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• Edhem, Halil (1982). Kayseri Şehri; Selçuklu Tarihinden Bir Bölüm. Haz. Kemal Göde. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Eravşar, Osman (2001). “Anadolu Selçuklularında İdari Mekân Olarak Dev- lethâne”. I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi I. Konya: Selçuk Üniversitesi Yay. 281-295.
• Erdmann, Kurt (1961). Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts. Kata- log-Text. Berlin: Verlag.
• French, David (1981). Roman Roads and Milestones of Asia Minor; The Pilgrim’s Roads. London: British Institute of Archaeology at Ankara Press.
• Gordlevski, Vladimir (1988). Anadolu Selçuklu Devleti. Çev. Azer Yaran. Ankara: Onur Yay.
• Göçer, Orhan (1974). Şehirsel Merkezler ve Şehirsel Kademelenme. İstanbul: İstan- bul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yay.
• _____, (1975). Şehirsel Yoğunluk Bölgeleri ve Sınırlandırma Kriterleri. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yay.
• _____, (1977). Ülke Planlama Çalışmaları İçinde Gelişme Aksları-Şehirsel Gelişme Merkezleri İlkeleri ve Türkiye İçin Bir Model Denemesi. Doçentlik Tezi. İs- tanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yay.
• Heyd, Wilhelm (1975). Yakın-Doğu Ticaret Tarihi. Çev. Enver Ziya Karal. Anka- ra: TTK Yay.
• Ibn Bibi (1996). El Evamirü'l-Ala'iye Fil Umuri'l-Ala'iye (Selçuk-Nâme). Çev. Mürsel Öztürk I-II. Ankara: TTK Yay.
• İlter, Fügen (1978). Osmanlılara Kadar Türk Taş Köprüleri. Ankara: Karayolları Genel Müdürlüğü Yay.
• Konyalı, İbrahim Hakkı (1974). Abideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi I. İstanbul: Fatih Matbaası.
• Madran, Emre (2003). “Anadolu’da 1300 M. Yılına Değin Yapılmış Türk-İslâm Yapıları Envanteri Üzerine Bir Deneme”. VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Ka- zı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yay. 551-562.
• Oral, M. Zeki (1962). “Aksaray’ın Tarihi Önemi ve Vakıfları”. Vakıflar Dergisi V: 223-240.
• Özcan, Koray (2005). Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yerleşme Sistemi ve Kent Mo- delleri. Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Özergin, Muammer Kemal (1959). Anadolu Selçukluları Çağında Anadolu Yolları. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• _____, (1965). “Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları”. İÜ. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi XV(20): 141-170.
• Pitcher, Donald Edgar (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası. Çev. Bahar Tırnakçı. İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Ramsay, William Mitchell (1960). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası. Çev. Mihri Pektaş, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
• Rice, Tamara Talbot (1966). The Seljuks in Asia Minor. Ed. Glyn Daniel. Lon- don: Thames and Hudson.
• Rubruck, Wilhelm Von (2001). Moğolların Büyük Hanına Seyahat (1253-1255). Çev. Ergin Ayan. İstanbul: Ayışığı Kitapları.
• Saint Quentin, de Simon (1965). Histoire des Tartares. Ed. Jean Richard, Paris: Librairie Orientaliste Paul Geuthner.
• Sümer, Faruk (1983). Yabanlu Panayırı: Selçuklular Devrinde Milletlerarası Büyük Bir Fuar. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay.
• T’serstevens, Albert (1955). Le livre de Marco Polo ou Le Devisement du Monde. Paris: Albin Michel&Rue Huygens.
• Togan, A. Zeki Velidî (1931). “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziye- ti”. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası 1: 1-42.
• Topal, Nevzat (2006). Anadolu Selçukluları Devrinde Aksaray Şehri. Doktora Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi.
• Tuna, Korkut (1987). Şehirlerin Ortaya Çıkış ve Yaygınlaşması Üzerine Sosyolojik Bir Deneme. Doçentlik Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Tuncer, Orhan Cezmi (2007). Anadolu Kervan Yolları. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay.
• Tunç, Gülgün (1978). Taş Köprülerimiz. Ankara: Karayolları Genel Müdürlüğü Yay.
• Turan, Osman (1946). “Selçuk Kervansarayları”. TTK Belleteni X (39): 471-496.
• _____, (1951). “Selçuklular Zamanında Sivas Şehri”. AÜ DTCF Dergisi 9 (4): 447-457.
• _____, (1971). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu Yay.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı ve Rıdvan Nafiz Edgüer (2014). Sivas Şehri. Haz. Re- cep Toparlı. Ankara: TTK Yay.
• Wittek, Paul (1999). Menteşe Beyliği. Çev. Orhan Şaik Gökyay. Ankara: TTK Yay.
• Yavuz, Ayşıl Tükel (1994). “Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Tipoloji- si”. IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri. Konya: Selçuklu Araş- tırmaları Merkezi Yay. 183-198.
• _____, (2006). “Kervansaraylar”. Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygar- lığı Kitabı 2. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. 435-445.
• Yinanç, Refet (1991). “Sivas Abideleri ve Vakıfları I”. Vakıflar Dergisi XXII: 15- 44.
• Harita 1. Anadolu’da Selçuklu Siyasal Sınırları ve Üretim-Dağıtım Sistemi (Özcan 2015)