İhe Ashete Yazıtı: Yeni Bir Okuma ve Anlamlandırma Denemesi

Yıl 2015, Sayı: 73, 271 - 294, 01.03.2015

Orçun Ünal

Öz

Göktürk dönemi yazıtlarından olan İhe Ashete yazıtı, Altun Tamgan Tarkan’ın lahdine ait iki taşın üç yüzüne yazılmış bir mezar anıt yazıtıdır. Yazıt; daha önce W. Radloff, H. N. Orkun, S. E. Malov, K. Wulff (yayımlanmamış notlar), N. SerOdjav, E. B. Rinchen, L. Bazin, L. V. Clark, L. Bold, E. Recebov-Y. Memmedov, N. Bazilhan, M. Dobrovits ve T. Ôsawa tarafından okunmuştur, fakat bütün bu okumalarda tatmin edici olmayan bazı kısımlar mevcuttur. Bu yüzden, bu çalışmada iki taşın üç yüzü de tekrar okunacak ve daha önceki okumalara göre her açıdan daha sağlam bir metin ve çeviri ortaya konmaya çalışılacaktır

Anahtar Kelimeler

İhe Ashete Yazıtı, Höl Asgat Yazıtı, Eski Türkçe

The Ixe Asxete Inscription: A New Attempt at Reading and Interpretation

Öz

The Ixe Asxete inscription, which dates back to the period of the Second Turkic Khaganate, is a memorial stone inscription written on three sides of two stone blocks that belong to the sarcophagus of Altun Tamgan Tarxan. The inscription has been read by several scholars such as W. Radloff, H. N. Orkun, S. E. Malov, K. Wulff (unpublished notes), N. SerOdjav, E. B. Rinchen, L. Bazin, L. V. Clark, L. Bold, E. Rejebov-Y. Memmedov, N. Bazilhan, M. Dobrovits and T. Ōsawa. However, all these readings are partly unconvincing. In the present paper, the author will examine and re-read the three faces of the inscription in the light of recent lexicological studies and try to propose a better reading and translation of the text.

Anahtar Kelimeler

Ixe Asxete inscription, Khöl-Asgat inscription, Old Turkic

Kaynakça

• Adams, Douglas Q. (1999). A Dictionary of Tocharian B. Amsterdam-Atlanta: Rodopi.
• Alyılmaz, Cengiz (2003). “Moğolistanda Eski Türk Kültür ve Medeniyetine Ait Bazı Eserler ve Bulundukları Yerler”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitü- sü Dergisi 21: 181-199.
• ATS = Gürsoy-Naskali, Emine ve Muvaffak Duranlı (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yay.
• Aydın, Erhan (2007). Şine Usu Yazıtı. Çorum: KaraM Yay.
• _____, (2008). “Ongi Yazıtı Üzerine İncelemeler”. İlmî Araştırmalar 25: 21-38.
• Bailey, H.W. (1985). Indo-Scythian Studies: Being Khotanese Texts, VII, Cambridge: Cambridge University Press.
• Barutcu, F. S. (1983). “Kül-tigin mi, Köl-tigin mi?”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 22: 101-104.
• Baxter, William H. (1992). A Handbook of Old Chinese Phonology. (Trends in Linguistics Studies and Monographs 64). Berlin-New York: Mouton de Gruyter.
• Baxter, William ve S. Laurent (2011). Baxter-Sagart Old Chinese reconstruction. Version 1.00. http://crlao.ehess.fr/document.php?id=1217 [Erişim tarihi: 04.05.2013]
• Bazilhan, Nepil (2005). Kazakstan Tarihı Turalı Turki Derektemeleri, II. Tom. Köne Türik Bitiktastarı Men Eskertkişteri (Orhon, Yenisey, Talas). Almatı: Dayk Press.
• Bazin, L. (1974). Les systèmes chronologiques dans le monde turc ancien. Lille.
• _____, (1981). “Kül Tegin ou Köl Tegin”. Scholia. Beiträge zur Turkologie und
• Zentralasienkunde. Annemarie von Gabain zum 80. Geburtstag am 4. Juli 1981 dargebracht von Kollegen, Freunden und Schülern. (Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica 14), Wiesbaden: Harrassowitz. 1-8.
• Bold, L. (1988). “Höl Asgatın Türeg Biçees”. Şinjleh Uhaanı Akademiyn Medee 1988/1.
• _____, (1990). BNMAU-ın nutag dax’ xadnı biçees (türeg biçgiin dursgal) I. Ulaanbaatar.
• _____, (2000). Orxon Biçgiin dursgal II. Ulaanbaatar.
• Boyce, M. (1977). A Word-list in Manichaen Middle Persian and Parthian. With a reverse Index by Ronald Zwanziger. (Acta Iranica, 9a, Troisième Série. Textes et Memoires, Vol. II– Supplément). Téhéran-Liège: Bibliothèque Pahlavi. (Leiden: E. J. Brill)
• Clark, L. V. (1978). “Two stone sculptures of the Old Turkic type from Sinkiang”. Ural-Altaische Jahrbücher 50: 42-48.
• DankKelly = Dankoff, Robert ve James Kelly (1982, 1984, 1985). Mahmūd alKāšgarī: Compendium of the Turkic Dialects (Diwān Lugat at-Turk). Vol. IIII. Cambridge: Harvard University.
• Dobrovits, M. (2007). “On the Burial Complex of Ikhe Askhete: The Funeral Amongst The Old Turks”. 46. Uluslararası Sürekli Altayistik Konferansı bildirileri: 22-27 Haziran 2003 = Proceedings of the 46th meeting of the Permanent International Altaistic Conference PIAC: June 22-27, 2003; Altay dünyasında gündelik hayat. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. 147-156.
• Doerfer, Gerhard (1976). “Das Vorosmanische (die Entwicklung der oghusischen Sprachen von den Orchoninschriften bis zu Sultan Veled)”. TDAY Belleten 1975-76: 81-131.
• _____, (1985). Mongolo-Tungusica. Tungusica Band 3. Yay. Michael Weiers. Wiesbaden: Harrassowitz.
• DTS = Nadelyayev, V. M. ve D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, A. M. Şçerbak (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Nauka.
• EDPT = Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of PreThirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: Brill.
• _____, (2011). “Ongin Yazıtı”. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120. Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Ed. Ülkü Çelik Şavk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. 363-372.
• ESTYa I = Sevortyan E. V. (1974). Etimologiçeskiy Slovarʹ Tyurkskih Yazıkov. t. I. Moskova: Nauka.
• ETY I = Orkun, Hüseyin Namık (1936). Eski Türk Yazıtları I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• ETY II = Orkun, Hüseyin Namık (1938). Eski Türk Yazıtları II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay
• Geng, Shimin (2005). 古代突厥文碑铭研究 Gudai Tujue wen beiming yanjiu. Beijing: Central University for Nationalities Press.
• Gömeç, Sadettin (1994). “Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Boy ve Kavim Adları: Azlar”. Belleten 8/221: 219-222.
• İnayet, Alimcan (2008). “Hanyu Wailaici Cidian’a (HWC) Göre Çinceye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine”. Turkish Studies 3/1: 278-295.
• Kakuk, Susan (1982). “The Hungarian Historical Etymological Dictionary and Chuvash Phonology”. The Chuvash Studies. Ed. András Róna-Tas. Budapest-Wiesbaden: Akadémiai Kiadó. 83-95.
• Kane, Daniel (2009). The Kitan Language and Script. Handbook of Oriental Studies, Section Eight. Vol. 19. Edited by Denis Sinor, Nicola di Cosmo. Leiden-Boston: Brill.
• Klyaştornıy, S. G. (1969). “Drevnetyurkskaya nadpis’ na kamennom izvayanii iz Çoyrena”. Pis’mennıye Pamyatniki i Problemı İstorii Kul’turı Narodov Vostoka 5: 46-47.
• _____, (1971). “Runiçeskaya nadpis’ iz vostoçnoy Gobi”. Studia Turcica. Budapest. 247-258.
• _____, (1980). “Terhinskaya nadpis’”. Sovyetskaya Tyurkologiya 1980/3: 82-95.
• Klyaştornıy S. G. ve E. Tryarski (1990). “An Improved Edition of the Arkhanen Inscription”. Rocznik Orientalistyczny 47/1: 65-68.
• Kormuşin, İ. V. (2008). Tyurkskiye Yeniseyskiye Epitafii, Grammatika Tekstologiya. Moskova: Nauka.
• _____, (2011). “Çoyr Runik Kitabesinin Yeni Okuma Yorumlaması Hakkında”. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120. Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Ed. Ülkü Çelik Şavk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. 511-518.
• Lessing, Ferdinand D. (1995). Mongolian-English Dictionary. Bloomington: The Mongolia Society.
• Malov, S. E. (1959). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti Mongolii i Kirgizii. Moskva-Leningrad: Nauk.
• Moravcsik, Gyula (1983). Byzantinoturcica. I-II. Leiden: E. J. Brill.
• Németh, Gyula (1926). “Die köktürkischen Grabinschriften aus dem Tale des Talas in Turkestan”. Körösi Csoma Archivum 2: 134-143.
• Ôsawa, Takashi (2008). “The Philological Reconsideration of the Ikhe-Ashete Inscription: Based on Mongolian-Japanese Joint Researches in 2006 and 2007”. Research on Urbanization and Traffic in Mongolia Based on Inner Asian Sources. Ed. Kôichi Matsuda Osaka. 21-73.
• _____, (2010). “ホル・アスガト（Хөл Асгат）碑銘再考”. [Revisiting Khöl-Asgat Inscription in Mongolia from the Second Turkic Qaghanate]. Studies on the Inner Asian Languages 25: 1-73.
• _____, (2011). “Revisiting the Ongi inscription of Mongolia from the Second Turkic Qaγanate on the basis of rubbings by G. J. Ramstedt”. SUSA/JSFOu 93 (2011): 147-203.
• OTWF = Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Vol. I-II. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Ölmez, Mehmet (2011). “Eski Uygur ve Çin Kaynakları Işığında Orhon Yazıtlarında Geçen Yer ve Kişi Adları”. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120. Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Ed. Ülkü Çelik Şavk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. 629-640.
• Özönder, F. Sema Barutcu (2000). “Eski Türk Çağı Kaya Yazıtları: I. Örük Yazıtı, II. Hangiday Yazıtı, III. Arhanan Yazıtı”. KÖK Araştırmalar II (1): 121-133.
• _____, (2006). “Çöyr Yazıtı”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 3/3: 108-124.
• Pulleyblank, Edwin G. (1991). A Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese and Early Mandarin. Vancouver, Canada: UBC Press.
• Radloff, W. (1895). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. St. Petersburg. Räsänen, Martti (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Recebov, E. ve Y. Memmedov (1993). Orhon-Yenisey Abideleri. Bakı: Yazıcı. Róna-Tas, András (1999). Hungarians and Europe in the Early Middle Ages. Budapest-New York: Central European University Press.
• Róna-Tas, András ve Árpád Berta (2011). West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian. Part I-II. Turcologica 84 (Herausgegeben von Lars Johanson). Wiesbaden: Harrassowitz.
• Roos, Martina Erica (2000). The Western Yugur (Yellow Uygur) Language. Grammar, Texts, Dictionary. Doktora Tezi. Rijksuniversiteit Leiden, Leiden.
• Rybatzki, Volker (2006). Die Personennamen und Titel der mittelmongolischen Dokumente, Eine lexikalische Untersuchung. Helsinki: Yliopistopaino Oy.
• _____, (2011). “Mongolische Lehnwörter bei Maḥmūd al-Kāšγarī”, Maḥmūd alKāşġarī’nin 1000. Doğum Yıldönümü Dolayısıyla Uluslar arası Dīvānu Luġāti’t-Turk Sempozyumu. TDAD: 63. İstanbul: Eren Yay.
• Schuessler, Axel (2007). ABC Etymological Dictionary of Old Chinese. Honolulu: University of Hawai’i Press. _____, (2009). Minimal Old Chinese and Later Han Chinese, A Companion to Grammata Serica Recensa. Honolulu: University of Hawai’i Press.
• Ser-Odjav, N. (1963). “Ih asgatın höşööt bulş”. Şinjleh Uhaanı Akademiyn Medee 1963: 91-95.
• Sertkaya, Osman Fikri (1998). “Die Runen-Inscrift von Čoir”. Bahşı Ögdisi: Festscrift für Klaus Röhrborn, Klaus Röhrborn Armağanı. Yay. Haz. Jens Peter Laut, Mehmet Ölmez. TDAD 21. Freiburg-İstanbul: Simurg Yay. 349-361.
• _____, (2012). “Erzurumlu Emrah ile Yunus Emre’nin İsimlerinin Kökeni Nedir? veya Süryani Kökenli Mar “Öğretmen, Üstad” Kelimesi Göktürkçede Geçer mi?”. Türk Dili 726: 442-446.
• Sims-Williams, N. (1988). “Bactrian Language”. Encyclopædia Iranica III / 4: 344-349.
• _____, (1989). “Bactrian”. Compendium Linguarum Iranicarum. Yay. Haz. Rüdiger Schmitt. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag. 230-235.
• Stachowski, Marek (1999). “Korean-Turkic Studies”. Collectanea Linguistica in Honorem Casimiri Polański. Eds. M. Brzezina, H. Kurek. Kraków: 231-241.
• Suzuki, K. (2009). “Revision and Reinterpretation of the Choir Inscription”. Current Archaeological Research in Mongolia: Papers from the First International Conference on ‘Archaeological Research in Mongolia’ held in Ulaanbaatar, August 17th–23rd, 2007 (Bonn Contribution to Asian Archaeology, 4). Eds. J. Bemmann, H. Parzinger, E. Pohl, D. Tseveendorj. Bonn: Universität Bonn. 417-425.
• Tekin, Talat (1982). “The Tariat (Terkhin) Inscription”. AOH 37 (1-3): 43-68.
• _____, (1998). “The Second Altınköl Inscription”. Türk Dilleri Araştırmaları 8: 5-14.
• _____, (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• _____, (2008). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Temir, A. (1981). “Türkçe Kül-Tigin ve Moğolca Otçigin Adları Üzerine”. Scholia. Beiträge zur Turkologie und Zentralasienkunde. Annemarie von Gabain zum 80. Geburtstag am 4. Juli 1981 dargebracht von Kollegen, Freunden und Schülern. (Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica 14). Wiesbaden: Harrassowitz. 194-200.
• Tezcan, Semih (1975). “VIII. Yüzyıldan Kalma 1283 Numaralı Tibetçe Elyazma- sında Geçen Türkçe Adlar Üzerine”. Türk Dil Kurumu’nun 40. ve Divan-ü Lûgati’t-Türk’ün 900. Yıldönümleri Dolayısıyle Düzenlenen I. Türk Dili Bilimsel Kurultayına Sunulan Bildiriler. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. 299-307.
• ______, (1981). “Kutadgu Bilig Dizini Üzerine”. Belleten XLV (178): 23-78.
• TMEN III = Doerfer, Gerhard (1967). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. Band III: Türkische Elemente im Neupersischen. ǧīm bis kāf. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• UWb = Röhrborn, Klaus (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Lieferung 1-7, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Vovin, Alexander (2004). “Some Thoughts on the Origins of the Old Turkic 12- Year Animal Cycle”. Central Asiatic Journal 48/1 (2004): 118-132.
• ______, (2011). “Once Again on the Ruan-ruan Language”. Ötüken’den İstanbul’a Türkçenin 1290. Yılı (720-2010) Sempozyumu. Bildiriler / Papers. Ed. Mehmet Ölmez, Erhan Aydın, Peter Zieme, Mustafa S. Kaçalin. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yay.
• Wu Yingzhe (2009). “A brief discussion on the vowel attachment in the Khitan Small Script”. Journal of Philology Ural-Altaic Studies 1 (1): 26-30.