Ak Kesene: Çu Havzasında Bir Yapı

Yıl 2015, Sayı: 73, 141 - 156, 01.03.2015

Bekir Deniz

Öz

Kazakistan’nın Çu Havzası’nda, bugün çöl haline gelmiş ıssız bir arazide, halk arasında Ak Kesene adıyla bilinen bir külliye mevcuttur. Külliye ve külliyeye adını veren kesene kerpiçten inşa edilmiştir. Külliye ve kesenenin kitabesi yoktur. Kesene erken dönem Türk yapılarına benzer şekilde yuvarlak planlıdır. Külliyenin müştemilatı türbeyi U şeklinde kuşatmaktadır ve yarı yıkık vaziyettedir. Yeterince araştırılmamış yapı; malzeme, inşa tekniği ve plan özellikleri açısından İslamiyet öncesi Türk dönemi Türbe mimarisi özelliklerini taşır. Makalede Ak Kesene Orta Asya, Büyük Selçuklu, İran, Anadolu-Selçuklu dönemi türbeleriyle karşılaştırılarak ele alınacak; Türk dönemi Türbe Mimarisi içindeki yeri ve önemi ortaya konulacaktır

Anahtar Kelimeler

Kesene, Türbe, Kazakistan, Çu Havzası, Kerpiç, Türbe mimarisi

Ak Kesene: An Insuffıciently-Known Structure in the Çu Basin

Öz

In the Çu Basin of Kazakhstan, in a region which has become a desert, there is a structure which is publicly known as Ak Kesene (White Tomb). The building, which does not carry any inscriptions, is constructed by using mud-brick. There has been insufficient academic research concerning this structure. In terms of its material, building technique and plan, it carries the characteristics of the tomb (türbe) architecture in the Turkish period. This study will analyze the structure in comparison with the Central Asian and AnatolianTurkish tombs and will reveal its place and significance within the tomb (türbe) architecture of the Turkish period.

Anahtar Kelimeler

Kesene, türbe, tomb, Kazakhstan, Çu Basin, Mud-brick, Tomb (türbe) architecture of the Turkish peirod

Kaynakça

• Abdımanov, S. A. ve V. Bozok (2008). Panorama Srednevekovı Kulturı Evrazii.
• Materyalı Mejdunarodnogo Semınara 29-30 İyulya 2004 G. Iskustuvo
• Abroznovonia i Nauki Respubliki Kazahstan. Evraziskii Nauçıonnıh Uni- versitet Imeni L.N.Gumileva. Naoçni-Issledobatelıskıı Institut Arheologıi Imenı K. A. Akışev. Astana. Alipçeev, S. ve S. Baybosınov (1982). Svod Pamyatnikov İstorii i Kulturı Djam- bulskoy Oblasti. 1982: N. 476.
• Arık, M. Oluş (1969). “Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimle- ri”. Anadolu XI: 57-100.
• Aslanapa, Oktay (1972). Türk Sanatı I. Başlangıcından Büyük Selçukluların Sonu- na Kadar. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Baybosunov, K. (1969.). Jambıl Onurındagı Tas Müsünder. Almatı: Oner.
• Baypakov K. M. (1998). Srednevekovie Goroda Kazahstana na Velikom Şelkovom Puti. Almatı.
• Baypakov, K. M. ve G. A. Ternovaya (2004). Reznaya Glina Jetisu. Almatı
• Baypakov, K. M. ve K. Baybosunov (2001). Ulu Jıbek Jolu Jane Taraz. Taraz.
• Can, Yılmaz (1999). “İslamın İlk Yıllarında Mezar, Mezarlıklar ve İslam Şehri”.
• Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempoz- yumu. 18-20 Aralık 1998. İstanbul: Mezarlıklar Vakfı. 443-54.
• Chavannes, Edouard. (2007). Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri. İstanbul: Selenge Yay.
• Çoruhlu, Yaşar (1999). “Kurgan ve Çadır (Yurt)’dan Kümbet ve Türbeye Geçiş”.
• Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempoz- yumu. 18-20 Aralık 1998. İstanbul: Mezarlıklar Vakfı. 47-62.
• Deniz, Bekir (2006). “Büyük Selçuklu Devletinin Kurulduğu Şehir: Cend”. Tari- hin İçinden. Doğumunun 65. yılında Prof. Dr. Ahmet Özgiray’a Armağan.
• Ed. A. Erdoğru. İstanbul: IQ Kültür Sanat. 179-217. _____, (2009a). “Bedbahtdala’da (Güney Kazakistan) Bazı Kurganlar”. III. Ulus- lar arası Türkoloji Kongresi. 18-20 Mayıs 2009. Türkistan. 526-542.
• _____, (2009b). “Sırderya (Kazakistan) Boylarında Oğuz Yabgu Dönemine Ait
• Bazı “Munara” Türbeler”. VI. Türk Kültürü Kongresi, 21-26 Kasım 2005. Ankara: AKM Yay. 261-283.
• Diyarbekirli, Nejat (1972). Hun Sanatı. İstanbul: MEB.
• Dosimbayeva, Ayman (2002). Merke Sacres Space Of The Zhetısu Turks. Taraz: Senim.
• Elukenova, G. Ş. (1999). Oçerk Istorii, Srednevekovoi Skulpturi Kazahistana. Almatı: Gılım.
• Ermolenko, L. N. (2004). Serednevekovi Kamenni İzvayanni Kazahstaniski Stenni. Novosibirnik.
• Grigoryev, F. P. ve B. A. Volçkov (2000). “Köhne Taraz’ın Tarih ve Arkeoleojisi”.
• Taraz Kalasınının 2000 Jıldığına Arnanalasgan Halkaralık Gılmi-Teoriyalk
• Konferaniyasının Materyaldarı. 26-27 Kırküyek. 2002 Jılı. Taraz. 92-99.
• Kallaur, V. A. (1899). Drevnosti v Nizovyah r. Talas/PTKLA (1898 gg.). Prot.No.2 ot 13.03.1899 g. Taşkent. Priloj. 73-80.
• Karamağaralı, Beyhan (1992). Ahlat Mezar Taşları. Ankara: KB Yay.
• Koestler, Arthur (1984). Onüçüncü Kabile. İstanbul: Say.
• Müslim, Ebu’l-Huseyin b. el-Haccac (1992). Sahîhu Muslim. İstanbul: Çağrı.
• Önkal, Hakkı (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: AKM Yay.
• Şalekenov, V. ve N. O. Aldabergenov (2006). Ortaçağda Aktöbe. Ankara: TTK Yay.
• Tabaldiev, Kubatbek Şakieviç (1996). Kurganı Crednevekovıh Koçevıh Plemyon Tyan-Şanya. Bişkek.
• Taşağıl, Ahmet (1995). Gök-Türkler. Ankara: TTK Yay.
• Tirmizî, Ebu Musa Muhammed b. İsa b. Sevre (1992). es-Sünen. İstanbul: Çağrı.
• Tuncer, Orhan Cezmi (1986). Anadolu Kümbetleri 1. Selçuklu Dönemi. Ankara: Güven Matbaası.
• _____, (1991). Anadolu Kümbetleri 2. Beylikler ve Osmanlı Dönemi. Ankara: Sevinç Matbaası.
• _____, (1992). Anadolu Kümbetleri 3. Beylikler ve Osmanlı Dönemi. Ankara:
• Adalet Matbaacılık ve Ticaret Ltd. Şt. Yazar, Turgay (1999). ”Çadır-Bark-Türbe”. Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültü- rü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu.18-20 Aralık 1998. İstanbul: Mezarlıklar Vakfı. 419.
• Yeleuov, M. E. ve A. N. Proskurin (2002). “Ukrepleniye Akkesene”. Svod Pam- yatnikov İstorii i Kulturi Respubliki Kazahstan Cambulskoy Oblastı. Mınıs- terstvo Obrazovaniya i Naukı Respublıkı Kazahstan Instıtuta Arheologii im. A. H. Margulana Instıtuta Istorıı ı Etnologii ım. Ç. Ç. Velihanova. Almatı. 280.
• Fotoğraflar ve Şekiller Foto. 1: Ak Kesene, kuzeydoğu’dan görü- nüşü, 2006.
• Foto. 2: Ak Kesene, doğu yönünden görünüşü, 2006.
• Foto. 3: Ak Kesene, doğu yönünden görünüşü, ayrıntı, 2006.
• Foto. 4: Ak Kesene, üst örtü (içten görü- nüş), bugünkü hali, ayrıntı, 2006.
• Foto. 5: Ak Kesene, içten görünüş, ayrın- tı, 2006.
• Foto. 6: Ak Kesene, güney yönünden görünüşü, ayrıntı, 2006.
• Foto. 7: Begim Ana Munarası, 2004. Foto. : Uzun Tam Munarası, 2004.
• Foto. 9: Oraklı Munarası, 2004. Foto. :
• Sagan Avulu Munarası, 2004.
• Şekil 1: Orta Çağ’da Taraz ve çevresi ile Kırgız Ala Tavlarının yer aldığı alanın – üstte- temsili resmi ve Miñ Bulak Vadisi’nin altta- şematik çizimi (Grigoryev ve Volçkov’dan) Şekil 2: Ak Kesene, plan (Grigoryev ve Volçkov’dan) Şekil 3: Ak Kesene, bugünkü hali (röleve:) Şekil 4: Ak Kesene, kesit (röleve:)