Osmanlı Toplumunda Şartlı Boşanma Hadisesi: XVII. Yüzyıl Erzurum’undan Bir Vaka

Yıl 2008, Sayı: 44, 111 - 122, 01.06.2008

Bilgehan Pamuk

Öz

Osmanlıların sosyal-kültürel yapısı içerisinde aile, önemli bir yere sahipti. Kadın ile erkeğin oluşturduğu ve toplumun çekirdeğini teşkil eden aileye dönemin idarecilerince özen gösterilmiştir. Düzenli ailelerin, toplumsal barışın oluşmasındaki rolleri göz önüne alındığında, aile kurumunun işleyişine özellikle dikkat edilmiştir. Bu yaklaşım içerisinde, ailenin statüsü belirli birtakım hukukî kurallar doğrultusunda belirlenmiştir. Ancak, Osmanlılarda 1917 yılına kadar resmi mahiyette bir aile kanunnamesi ve kararnamesi olmadığından, ailenin hukukî durumu dönemin kaynaklarından istifade edilerek ortaya konulabilmiştir. Nitekim XVII. yüzyıl başlarında Divan-ı Hümayun kayıtlarındaki şartlı boşanma hadisesi üzerinde durularak, ailenin statüsü, hukukî durumu ve kadının sahip olduğu haklar belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Aile, Şer‘i Hukuk, Sosyal Hayat, Boşanma, Erzurum

Conditional Divorce in Ottoman Society: A Case from Seventeenth-Century Erzurum

Öz

The family, which occupied a significant place within the socio-cultural structures of the Ottoman State, was of great importance to governmental authorities because it played a vital role in preserving social peace. Therefore, the status of the family was determined in accordance with certain laws. The lack of an official and complete family law in the Ottoman State until 1917 is the reason why official documents on the legal position of the family within the society can be found only in the records of the Divân-ı Hümayun (Imperial Council) and the Sharia Sijills. As the highest court in the state, the Divân-ı Hümayun decided most commonly on important state affairs and rarely on other matters. Yet the divorce case examined in this study was handled by the Divân-ı Hümayun, which makes this an important case for an evaluation of the place of women within Ottoman society. This study, then, not only illustrates the legal status of the family unit in the seventeenth century as reflected in the records of the Divân-ı Hümayun but also exemplifies women’s right to go to the court of appeal and to divorce.

Anahtar Kelimeler

Family, Shar‘i Laws, Social Life, Divorce, Erzurum

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bâb-ı Asâfi Mühimme (MM.) 937, 938, 939, 940.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bâb-ı Asâfi Şikâyet (A.DVN.ŞKT.) 980.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Kamil Kepeci Ahkâm (KKA.) 70, 71.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Mühimme Defteri (A.DVN.MHM.) 76, 78, 79, 80, 81, 82, 84.
• AKYILMAZ, Gül (2002), “Osmanlı Aile Hukukunda Kadın”, Türkler, vol. X, pp.365- 74, Ankara.
• AYDIN, Mehmet Akif (1982), “Osmanlı Hukukunda Nikah Akitleri”, Osmanlı Araş- tırmaları III, pp.1-12, İstanbul.
• (1985), İslâm – Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul: Marmara Un. Ilahiyat Fak. Vakfı Yay. 11.
• (1989), “Aile”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi II, p.199, İstan- bul.
• (1992), “Osmanlılarda Aile Hukukunun Tarihi Tekamülü”, Sosyo- Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, vol. II, pp.434-55, Ankara.
• BAER, Gabriel (1983), “Women and Wakf, an Analysis of the Istanbul Tahrir of 1546”, Asian and African Studies, vol. XVII, 9-27, Haifa.
• BILMEN, Omer Nasuhi (1950), Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, vol. II, Istanbul: Bilmen Yayınevi.
• CEBECI, Dilaver (1993), Tanzimat ve Türk Ailesi, İstanbul: Otüken Yay.
• CIN, Halil (1976), Eski Hukukumuzda Boşanma, Ankara: Ankara Un. Hukuk Fak. Yay. No: 398.
• DEMIREL, Omer (1990), “1700-1730 Tarihlerinde Ankara’da Ailenin Niceliksel Yapı- sı”, Belleten, vol. LIV, number 211, pp.945-61, Ankara.
• DOGAN, Ismail (1999), “Osmanlı Ailesinin Sosyolojik Evreleri: Kuruluş, Klasik ve Yenileşme Dönemleri”, Osmanlı, vol. V, pp.371-406, Ankara.
• FAROQHI, Suraiya (1997), “Crime, Women and Wealth in the Eighteenth Century Anatolian Country-side”, Women in the Ottoman Empire: Middle Eastern Women in the Early Modern Era, pp. 6-27, Leiden: Brill.
• (2002), “Women as Representatives, Defending the interests of Ottoman Families in the Mid-Eighteenth Century”, Stories of Men and Women, pp. 179-93, Istanbul.
• GERBER, Haim (1980), “Social and Economic Position of Women in an Ottoman City, Bursa 1600-1700”, International Journal of Middle East Studies, vol. 12, pp. 231-44, Cambridge University Press.
• IMBER, Colin (2000), “Kadınlar, Evlilik ve Mülkiyet: Yenişehirli Abdullah’ın Behcetü’l-Fetâvâ’sında Mehr”, Modernleşmenin Eşiğinde Osmanlı Kadınları, (Translated by Necmiye Alpay), pp.81-2, Istanbul: Tarih Vakfı Yay.
• INALCIK, Halil (2000), “Adaletnâmeler”, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, pp.75- 190, Istanbul: Eren Yay.
• JENNINGS, Ronald C. (1975), “Women in Early Seventeenth Century Ottoman Judicial Records – The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of Economic and Social History of the Orient, vol. 18, pp. 53-114, Brill.
• (1980), “The Legal Position of Women in Kayseri, A Large Ottoman City, 1590-1630”, International Journal of Women’s Studies, vol. 3, pp. 559- 82.
• (1993), “Divorce in the Ottoman Sharia Court of Cyprus 1580-1640”, Studia Islamica, vol. 78, pp. 155-67, Paris.
• KANKAL, Ahmed (2000), “17. ve 18. Yüzyıllarda Kuzey-Batı Anadolu’da Sosyal Hayat (Şer‘iyye Sicillerine Göre)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, number XV, pp.31-69, İzmir.
• KAZICI, Ziya (1996), İslâm Kültür ve Medeniyeti, İstanbul: Timaş Yay.
• KURT, Abdurrahman (1998), Bursa Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi (1839-1876), Bursa: Uludağ Un. Yay.
• (1999), “Osmanlı’da Kadının Sosyo-Ekonomik Konumu”, Osmanlı, vol. V, pp.434-49; Ankara.
• MARCUS, Abraham (1989), The Middle East on the Eve of Modernity, Aleppo in the Eighteenth Century, New York: Columbia University Press.
• MUMCU, Ahmed (1994), “Divân-ı Hümayun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo- pedisi IX, pp. 430-2, Istanbul.
• ORTAYLI, Ilber (1980), “Anadolu’da XVI. Yüzyılda Evlilik İlişkileri Üzerine Bazı Göz- lemler”, Osmanlı Araştırmaları I, pp.33-40, Istanbul.
• (1992), “Osmanlı Aile Hukukunda Gelenek, Şeriat ve Örf”, Sosyo- Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, vol. II, pp.456-67, Ankara.
• ORTAYLI, Ilber (2000), Osmanlı Toplumunda Aile, Istanbul: Pan Yay.
• OZTURK Said, (1999), “Osmanlı Toplumunda Çok Eşliliğin Yeri”, Osmanlı, vol. V, pp. 407-11, Ankara.
• (2002), “Osmanlı’da Çok Evlilik”, Türkler, vol. X, pp.375-84, Ankara.
• RAPHEAL W. Lewis, (1963), Osmanlı Türkiyesi’nde Gündelik Hayat (Örf ve Adalet), Çev. Mefkure Poroy, Istanbul: Doğan Yay.
• SAVAS, Saim (1992), “Fetva ve Şer’iyye Sicillerine Göre Ailenin Teşekkülü ve Dağılma- sı”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, vol. II, p.514, Ankara.
• TUCKER, Judith, (1998) In the House of the Law: Gender and Islamic Law in Ottoman Syria and Palestine, New York: California University Press.
• YUKSEL Hasan, (1992), “Vakfiyelere Göre Osmanlı Toplumunda Aile”, Sosyo- Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, vol. II, pp.489-95, Ankara.
• YUVALI Abdulkadir, (1997), “Kayseri’de XVII. Yüzyıl Sonlarında Kadın’ın Sosyal Statüsü”, I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), pp.367-74, Kayseri.
• ZARINE-SHAHR Fariba (2000), “Osmanlı Kadınları ve 18. Yüzyılda Adalet Arama Geleneği”, Modernleşmenin Eşiğinde Osmanlı Kadınları, (Translated by Necmiye Alpay), pp.241-50, Istanbul: Tarih Vakfı Yay.
• ZILFI, Madeline C. (1996), “Women and Society in Tulip Era”, Women, the Family and Divorce Laws in Islamic History, pp.164-297, Syracuse.
• (2000), “Geçinemiyoruz: 18 Yüzyılda Kadınlar ve Hul‘”, Modernleşme- nin Eşiğinde Osmanlı Kadınları, (Translated by Necmiye Alpay), pp.258-61, Istanbul: Tarih Vakfı Yay.