Orta Asya - Anadolu İlim ve Kültür Köprüsü (XI-XVI. Yüzyıllar)

Yıl 2008, Sayı: 44, 143 - 172, 01.06.2008

İsmail Çiftcioğlu

Öz

Orta Asya kültürünün Anadolu ile ilk teması, tabiî olarak Türklerin bu coğrafyayı fethetmeleriyle başlamıştır. Fethi müteakip, XII. ve bilhassa XIII. yüzyıllarda yapılan göçler, bu kültürel birikimin Anadolu’ya aktarılmasında kayda değer rol oynamıştır. Bununla beraber, ağırlıklı olarak Beylikler ve Osmanlı dönemlerinde Orta Asya kökenli pek çok ilim, sanat ve tasavvuf erbabının Anadolu’ya gelmesi; buna mukabil Anadolu’dan da söz konusu coğrafyaya ilmî seyahatlerin gerçekleştirilmesiyle, ilim ve kültür köprüsünün önemi daha da artmıştır. XVI. yüzyıl sonlarına kadar yoğun olarak devam eden bu ilişkilerin, Anadolu Türklüğü için fevkalade önemli sonuçları olmuştur: Anadolu’da İslâmiyet’in yayılma süreci hızlanmış; Orta Asya’nın medrese geleneği, ilmî tartışmaları, edebî birikimi ve tasavvufî ekolleri yeni vatana taşınmıştır. XVI. yüzyıldan sonra eskiye göre oldukça yavaş seyreden ilişkiler, giderek kaybolmuştur.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya, Anadolu, Göçler, İlmî Seyahatler, Âlim, Mutasavvıf, Şair, Sanatkâr

The Scholarly And Cultural Bridge Between Central Asia and Anatolia (from the 11th to the 16th Century)

Öz

The first contacts between Central Asia and Anatolia naturally began with the Turkish conquest of this region. After the conquest, the migrations of the 12th and 13th centuries played an important part in bringing various cultural elements from Central Asia to Anatolia. In addition, during the Beylik and Ottoman periods, many scholars, artisans and sufi leaders came to Anatolia, and in return some scholars went to Central Asia for scientific research. All this increased the significance of this virtual bridge between the two regions. These relations, which lasted until the end of the 16th century, had significant consequences for Anatolian Turks. These relations accelerated the spread of Islam in Anatolia and transferred
the madrasa tradition, scholarly debates, literary heritage and sufi schools to this new homeland. The relations between these two regions started to loosen after the 16th century and broke off in time.

Anahtar Kelimeler

Central Asia, Anatolia, Migrations, Scholarly Journeys, Scholar, Sufis, Poet, Artist

Kaynakça

• Abdurrahman Câmi (2005), Nefahâtü’l-üns min hadarâti’l-kuds, (Lâmiî Tercümesi), (haz. S. Uludağ-M. Kara), İstanbul: Marifet Yay.
• Abdülkerim bin Şeyh Mûsâ (1991), Makâlât-ı Seyyid Hârûn (haz. C. Kurnaz), Ankara: TTK Yay.
• Açıkgenç, Alparslan (2002), “İlk Müslüman Türklerde Düşünce ve Bilim”, Türkler, V: 623-644.
• Adıvar, Adnan (1991), Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ahmed Eflâkî (1986-1987), Ariflerin Menkıbeleri,I-II, (haz. T. Yazıcı), İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aka, İsmail (1991), Timur ve Devleti, Ankara: TTK Yay.
• Akpınar, Cemil (1995), “Fethullah eş-Şirvânî, DİA, XII: 463-466.
• Âli (1994), Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, (haz. M. İsen), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Altundağ, Şinasi (1967), “Selim I”, İA, X: 423-434.
• Anonim (1952), Selçuknâme, (haz. F. N. Uzluk), Ankara.
• Aubin, Jean (1987), “Timurluların Şiraz’da Bilim ve Sanat Korumacılığı”, (çev. Y. Yücel), Belleten, LI (200): 965-979.
• Baktır, Mustafa (2002), “Beylikler Döneminde Anadolu’da Ulema-Ümera Münasebetleri”, Türkler, VII: 560-568.
• Balivet, Michel (2000), Şeyh Bedreddin Tasavvuf ve İsyan, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• Baltacı, Cahid (1976), XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul: İrfan Matb.
• __________ (1995), “Fahreddîn-i Acemî”, DİA, XII: 82.
• Banarlı, N. Sami (1971), Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, I, Ankara: MEB Yay.
• Barkan, Ö. Lütfi (1942), “Kolonizatör Türk Dervişleri”, Vakıflar Dergisi, II: 279-365.
• Barthold, W.-Köprülü M. Fuad (1977), İslâm Medeniyeti Tarihi, Ankara: DİB Yay.
• __________ (1990), Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, (haz. H. D. Yıldız), Ankara: TTK Yay.
• Baykara, Tuncer (1985), Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Ankara: KB Yay.
• Bayram, Mikâil (1991), Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya: Damla Matb.
• __________ (1999), “Anadolu Selçukluları Zamanında Konya’da Dinî ve Fikrî Hareketler”, Dünden Bugüne Konya’nın Kültür Birikimi ve Selçuk Üniversitesi, s. 1-57.
• __________ (2005), “Selçuklular Zamanında Orta Anadolu’dan Batı Anadolu’ya Göçler”, Uluslararası I. Batı Anadolu Sempozyumu, s. 117-129.
• Bilge, Mustafa (1984), İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul: İÜEF Yay.
• Cahen, Claude (1984), Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (çev. Y. Moran), İstanbul: E Yay.
• Çetin, Osman (1981), Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu’da İslâmiyet’in Yayılışı, İstanbul: Marifet Yay.
• Faik Reşat (tarihsiz), Eslâf, Eski Bilginler, Düşünürler, Şairler, İstanbul: Tercüman Yay.
• Fazlıoğlu, İhsan (2001), “Kadızâde-i Rûmî”, DİA, XXIV: 98-100.
• Ferudun Bey (1274), Münşeâtü’s-Selâtîn, I, İstanbul 1274.
• Gökbilgin, M. Tayyib (1952), XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livâsı, İstanbul: Üçler Basımevi.
• Gökbulut, Hasan (2001), “Kâfiyeci”, DİA, XXIV: 154-155.
• Gökmen, Ertan (1997), “Yavuz Sultan Selim’in İran’dan ve Mısır’dan Getirdiği Sanatkârlar”, Türk Kültürü, 407: 143-151.
• Hammer, Joseph von (1990), Osmanlı Tarihi, I, (çev. M. Ata), İstanbul: MEB Yay.
• Hoca Sadeddin (1992), Tâcü’t-Tevârih, V, (haz. İ. Parmaksızoğlu), Ankara: KB Yay.
• İbn Bibi (1996), El Evâmirü’l-Alâ’iye Fi’l-Umuri’l-Alâ’iye,I-II, (haz. M. Öztürk), Ankara: KB Yay.
• İbnü’l-Esîr (1987), El-Kâmil Fi’t-Tarih, X (çev. A. Özaydın), İstanbul: Bahar Yay.
• __________ (1991), El-Kâmil Fi’t-Tarih, XII (çev. A. Ağırakça-A. Özaydın), İstanbul: Bahar Yay.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin (1999), “Osmanlı Bilimi Literatürü”, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, I: 363-412.
• __________-Kaçar, Mustafa (2002), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Klasik Bilim Geleneğinin Tarihçesi”, Genel Türk Tarihi, VI: 489-521.
• __________ (2003), Osmanlılar ve Bilim, İstanbul: Nesil Yay.
• İnalcık, Halil (1993), “Mehmed II.”, İA, VII: 506-535.
• __________ (1997), “Murad II.”, İA, VIII: 598-614.
• __________ (1999), “Osmanlı Tarihine Toplu Bir Bakış”, Osmanlı, I: 37-132.
• __________ (2004), Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), (çev. R. Sezer), İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• İpşirli, Mehmet (1999), “Osmanlı Ulemâsı”, Osmanlı, VIII: 71-79.
• İzgi, Cevat (1997), Osmanlı Medreselerinde İlim, I, İstanbul: İz Yay.
• Kafesoğlu, İbrahim (1992), Selçuklu Tarihi, Ankara: MEB Yay.
• Kahya, Esin (2002), “Türkiye Selçuklularında ve Anadolu Beyliklerinde Bilimsel Çalışmalar”, Genel Türk Tarihi, IV: 521-555.
• __________-Topdemir, Hüseyin Gazi (2002), “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Bilim”, Genel Türk Tarihi, III: 564-617.
• Kara, Mustafa (1988), “Abdüllatif el-Kudsî”, DİA, I: 257-258.
• __________ (1995), “Emir Buharî”, DİA, XI: 125-126.
• __________-Algar, Hamid (1998), “Abdullah-ı İlâhî”, DİA, I: 110-112.
• Karlığa, Bekir (1999), “Osmanlı Düşüncesinin Oluşumu”, Osmanlı, VII: 28-37.
• Kazancıgil, Aykut (2000), Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, İstanbul: Ufuk Kitapları.
• Kerimeddin Mahmud Aksarayî (1943), Müsâmeratü’l-ahbâr, (terc. N. Gençosman), Ankara.
• Kitapçı, Zekeriya (1995), Orta Asya Türklüğünün Büyük İslâm Kültür ve Medeniyetindeki Yeri, Konya: Damla Matb.
• Köprülü, M. Fuad (1943), “Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları”, Belleten, VII (27): 379-494.
• __________ (1981), Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Ötüken Yay.
• __________ (1997), “Harzemşahlar”, İA, V/1: 283-296.
• Kurnaz, Cemal (1999), Türkiye-Orta Asya Edebî İlişkileri, Ankara: Akçağ Yay.
• __________-Tatçı, Mustafa (1998), İstanbul’da Buharalı Bir Mutasavvıf: Emir Buhârî, Ankara: KB Yay.
• Lâtifî (1999), Tezkire, (haz. M. İsen), Ankara: Akçağ Yay.
• Lekesiz, Hulusi (1999), “Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğin Oluşmasında Ulemânın Rolü”, Osmanlı, VIII: 80-84.
• Mahmud Cemaleddin el-Hulvî (1993), Lemazât-ıHulviyye, (haz. M. S. Tayşi), İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Yay.
• Mecdî Mehmed Efendi (1269), Terceme-i-Şakâ’ik, İstanbul.
• Mehmed Tahir (1972), Osmanlı Müellifleri, I-II, (haz. İ. Özen), İstanbul.
• Merçil, Erdoğan (1991), Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara: TTK Yay.
• Ocak, A. Yaşar (2000), Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstanbul: