XI.-XII. Yüzyıllar Eski Türk Dili Söz Varlığının Divânu Lugâti’t-Türk’teki İfadesi

Yıl 2022, Sayı: 102, 97 - 118, 27.07.2022

Hamidulla Dadabayev

https://doi.org/10.12995/bilig.10205

Öz

Tarihî karşılaştırmalı dil biliminin gelişiminde büyük önem arz eden Divânu Lugâti’t-Türk Karahanlılar dönemi Türkçesinin özelliklerini yansıtan nadir bir kaynaktır. Eserde Eski Türkçenin zengin söz varlığı, Türkçedeki dil bilimsel süreçlerin gelişimi, kelime yapımı özellikleri, anlam daralması, anlam genişlemesi, anlam karşıtlıkları gibi semantik değişimler, Türk boylarının söz varlığındaki benzerlik ve farklılıklar, kelimelerin etimolojisi, yer adları (toponimler), bazı kelimelerin ansiklopedik açıklamaları üzerinde durulmuştur. Makalenin temel amacı XI.-XII. yüzyıllar Eski Türk Dili söz varlığının Divânu Lugâti’t-Türk’teki yansımalarını araştırmaktır.

Anahtar Kelimeler

Tarihî karşılaştırmalı dil bilimi, sözcüksel özellikler, kelime yapımı, Türkçe kelimeler, alıntı kelimeler.

Kaynakça

• Kısaltmalar AANATIL – Alişer Navoiy asarlari tilining izohli luğati. C.1-4. Fan, 1983-1985.
• At-tuhfa – Iziskannıy dar tyurkskomy yazıku (Grammatiçeskiy traktat na arabskom yazıke.Vvedeniye, leksiko-grammatiçeskiy oçerk, perevod, glossariy, -grammatiçeskiy ukazatel E.I.Fazılova i M.T. Ziyayevoy. Fan, 1978.
• DLT – Devonu luğotit turk- Mahmud Koşğariy. C.1-3. Tarjimon va naşrga tayyorlovçi filologiya fanlari kandidati S.M. Mutallibov. Fan, 1960-1963.
• DTS – Drevnetyurkskiy slovar. Nauka, 1969.
• RLÖTTIL – Rusça-lotinça-özbekça tibbiy terminlarning izohli lügati. Kamalak-Hamşira, 1999.
• SUY – Fazılov, Ergaş Ismailoviç. Starouzbekskiy yazık. Xorezmiyskiye pamyatniki XIY veka. C.2. Fan, 1971.
• TRSl – Turetsko-russkiy slovar. Russkiy yazik, 1977.
• ÖTIL – Özbek tilining izohli luğati. C.1. Russkiy yazik, 1981.
• Zafarnoma – Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Sharq, 1997.
• Kaynaklar Begmatov, Ernst. Mahmud Koşğariyning “Devonu luğotit turk” asaridagi ayrim etnogafik atamalar xususlda. Mahmud Koşğariyning “Devonu luğotit turk” asari va uning turkiy xalqlar madaniyati hamda jahon sivilizatsyasida tutgan orni. Xalqaro konferensiya materiallari, 2002.
• Dadabayev, Nasirov, ve Nişanbay Xusanov. Problemı leksiki starouzbekskogo yazıka. Fan, 1990.
• Dadaboyev, Hamidulla. “Devonu luğotit turk”ning til xususiyatlari, 2017.
• Demircizade, A. “Sravnitelnıy metod Maxmuda Kaşgari.” Sovetskaya tyurkologiya, no. 1, 1972, ss. 35-41.
• Doniyorov, Xudoyberdi. Eski ozbek adabiy tili vaḳipçaq dialekti, 1976.
• Ercilasun, Ahmet B. “-maç/-meç Eki Üzerine.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, no. 21, 1973, ss. 83-88. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutded/issue/17060/178183.
• Ercilasun, A. ve Z. Akkoyunlu. Divânu Lugâti’t-Türk. TDK Yayınları, 2014.
• Kâşgarlı, Mahmud. Divânu Lugâti’t-Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Haz. Ahmet B. Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu. 3. Baskı, 2018.
• Kononov, Andrey Nikolayeviç. “Maxmud Kaşgarskiy i ego ‘Divanu lugat it-turk’.” Sovetskaya tyurkologiya, no. 1, 1972, ss. 3-17.
• Koşğariy, Mahmud. Devonu luğotit turk. Tarjimon va naşrga tayyorlovçi filologiya fanlari kandidati S.M.Mutallibov. C.1-3, Özbekiston SSR Fanlar akademiyasi naşriyoti, 1960-1963.
• Kuçkartayev, Iristay. “M. Kaşgari i sovremennıy uzbekskiy literaturnıy yazık.” Sovetskaya tyurkologiya, no. 1, 1972, ss. 83-90.
• Şiraliyev, M. “Maxmud Kaşgari kak dialektolog.” Sovetskaya tyurkologiya, no. 1, 1972, ss. 24-30.