Kazak Şecerelerinde Türk Algısı ve Ortak Ata

Yıl 2022, Sayı: 100, 37 - 58, 27.01.2022

Seyfullah Yıldırım Mehmet Topay

https://doi.org/10.12995/bilig.10002

Öz

Şecere, bir kişinin veya ailenin en uzak atasından başlayarak kendisine kadar gelen bütün fertlerini gösteren çizelge, soyağacı olarak tanımlanmaktadır. Kazak Türkçesinde “Şejire” (шежіре) olarak adlandırılan, Kazak sözlü edebiyatında önemli bir tür olan şecereler, sözlü gelenekte uzun yıllar jırav, akın gibi sözlü icra geleneğinin temsilcileri tarafından söylenerek günümüze ulaştırılmış ve bugün büyük oranda yazıya geçirilmişlerdir. Şecereler, her ne kadar sözlü olarak nesilden nesle aktarılırken büyük değişikliklere uğramış olsa da sözlü tarihin en önemli kaynaklarından biridir. Öyle ki Türk tarihi açısından büyük önem arz eden Oğuz Kağan başta olmak üzere birçok tarihi kişiliği ve olayları “Oğuzname” olarak adlandırılan şecerelerden öğrenmekteyiz. Kazak şecerelerinin de özelikle Reşîdeddin’in Cami’ü’t-Tevarih ve Ebülgazi Bahadır Han’ın Şecere-i Terakime adlı eserlerinden etkilendiği görülmektedir. Bu makalede Kazak Türklerinin şecerecilik geleneği üzerinde durulacak ve köken olarak Kazakları Türk kökenine bağlayan şecerelerdeki Türk algısı ve Türkler arasında ortak kabul edilen şahsiyetler ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kazak Türkleri, Kazaklarda Şecerecilik Geleneği, Türk Algısı, Ortak Ata, Oğuz Kağan

Perception of Turks and Common Ancestor in Kazakh Genealogy

Öz

The chart showing all the members of the genealogy, starting from the farthest ancestor of a person or family to him, is defined as the genealogy. These genealogies, called “Şejire” (шежіре) in Kazakh Turkish, are an important genre in Kazakh oral literature, and have long been sung by representatives of oral utterance tradition such as aqyn and zhyrau in oral tradition and delivered
to the present day, and today they have been substantially in written form. Genealogies, although have undergone major changes when being verbally transmitted from generation to generation, are one of the most important sources of oral history. So much so that we learn many historical personalities and events, Oghuz Khan for the beginning, which is of great importance in
Turkish history, from the so-called “Oghuznāma”. Kazakh genealogy is seen to be particularly influenced by the works of Shajara-i Tarākima (Genealogy of the Turkmens) by Abu al-Ghazi Bahadur Khan and Jāmiʿ al-tawārīkh (Compendium of Chronicles) by Rashīd al-Dīn Hamadanī. In this article, we will focus on the genealogy tradition of Kazakh Turks and the perception of Turks in genealogies linking the Kazakhs to the Turkish origin and the individuals considered common among Turks will be tried to be pointed out.

Anahtar Kelimeler

Kazakh Turks, the tradition of genealogy in Kazakhs, Turkish Perception, Common Ancestor, Oghuz Khan

Kaynakça

• Alizade, Rövşen. “Moğol-Türkmen Siyasi Karşıtlığı Bağlamında Oğuznameler ve Ergenekon Destanı.” Aydın Türklük Bilgisi Dergisi, no. 2, 2016, ss. 13-31.
• Alpısbesulı, Maqsat. Qazaq Şejiresi: Tarihnamalıq-Derektanuvlıq Zerttev. BG-Print, 2013.
• Arğınbayev, H. Et al. Qazaq Şejiresi Haqında. Atamura Baspası, 2000.
• Arvas, Abdulselam. “Kırgız Şecereleri Üzerine Bir Değerlendirme.” Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, vol. 4, no. 2, 1996, ss. 103-115.
• Bozkurt, Nebi. “Şecere.” İslâm Ansiklopedisi, C. 38, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Çeribaş, Mehmet. “Manas Destanı’nın Sagımbay Orozbakov Varyantında Aidiyet Duygusu ve Türk Kimliği.” Türk Dünyası Araştırmaları, no. 196, 2012, ss. 201-228.
• Çeribaş, Mehmet. “Kırgız Şecerecilik Geleneği ve Bu Gelenekte Türk Boyları Meselesi ve Oğuz Kağan.” Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, vol. 5, no. 1, 2012, ss. 61-78.
• Çeribaş, Mehmet. Mecmû’ü’t-Tevârîh-Türklerin Soyağacı ve Manas Destanı’nın Tarihi Kaynağı. Kesit Yay, 2019.
• Ebülgazi Bahadır Han. Şecere-i Terakime. Haz. Muharrem Ergin, Tercüman 1001 Eser Yayınları, 1974.
• İlliyev, Murat. Türk Tarihinde Şecere Geleneği: Türkmen Şecereleri Örneği. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, 2010.
• Kalkan, Mustafa. Kırgızlar ve Kazaklar. Selenge Yay, 2006.
• Karasoy, Yakup, ve Mustafa Toker. Türklerde Şecere Geleneği ve Anonim Şibanînâme. Tablet Kitabevi, 2005.
• Kayabaşı, Onur Alp. Destan ve Hükümdar, Türk Destanlarında Devlet ve Yönetim. Konya: Kömen Yay, 2016.
• Kesici, Kayyum. Dün Bugün ve Hedefteki Kazakistan. IQ Kültür Sanat Yayınları, 2003.
• Köpeyulı, M. J. Qazaq Şejiresi. Altın Kitap, 2007.
• Mıñjan, Nığmet. Qazaqtıñ Qısqaşa Tarihı. Jalın Baspası, 1994.
• Omarov, Timurlan. Kırgız Şecerelerine Göre Türk Boyları. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, 2008.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. C. 1. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993.
• Sıpatayulu, Samat. “Turan eli-Qıran Eli.” Alaş Aynası, no. 5, 26.03.2010.
• “Şejirelik Dastandar.” Babalar Sözi, no. 32, 2006. “Şejirelik Jır, Añızdar.” Babalar Sözi, no. 81, 2012. “Şejirelik Jır, Añızdar.” Babalar Sözi, no. 82, 2012.
• Temur, Nezir. “Sözlü Tarih ve Destan Bağlamında Mecmuatu’t-Tavorih.” Türkbilig, no. 35, 2018, ss. 223-231.
• Togan, Zeki Velidî. Oğuz Destanı: Reşîdeddin Oğuznamesi Tercüme ve Tahlili. Enderun Yayınları, 1982.
• Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. C. 5. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2006.
• Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Yeşil, Yılmaz. Türk Dünyasında Geçiş Dönemi Ritüelleri. Grafiker Yayınları, 2014.
• Yeşil, Yılmaz. Türk Sözlü Anlatılarında Şekil Değiştirme. Kalem Kitap Yayınları, 2015.
• Yeşildal, Ünsal Yılmaz. “Atalar Kültüne Dair İnanmaların Türklerin Ad Verme İnanç ve Gelenekleri Üzerindeki Tesiri.” Milli Folklor, no. 119, 2018, ss. 48-59.
• Yıldırım, Seyfullah. “Bağımsızlık Sonrası Dönemde Kazak Kültürünün Korunmasına Yönelik Yapılan Çalışmalar.” Türk Cumhuriyetlerinde Bağımsızlık ve Devlet İnşa Süreci, ed. Mehmet Akif Kireçci, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayınları, 2018, ss. 293-308.
• Yüksel, Musa Şamil. Timurlularda Din-Devlet İlişkisi. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2009. Qazaq Ädebi Tiliniñ Sözdigi. C. 15. Dävir Baspası, 2011.
• Qudayberdiulı, Ş. Türik, Qırgız-Qazaq Häm Hanlar Şejiresi. C. 28. Altın Kitap, 2007.
• https://abai.kz/post/43733 (Erişim Tarihi: 14.12.2019).