National-Ideological Comparison of Azerbaijani And Uzbek Poetry in the Second Half of the 20th Century

Yıl 2024, Sayı: 108, 161 - 186, 30.01.2024

Terane Heşimova

https://doi.org/10.12995/bilig.10807

Öz

Literary and cultural ties between Azerbaijani and Uzbek Turks have an ancient history and deep traditions. The names of wellknown figures such as Ibn Sina, Kharezmi, Bukhari, Ulugbek and
Ali-Shir Nava’i are mentioned with due respect in Azerbaijan, and Uzbek people read Kagani, Nasimi and Fuzuli like their own poets. Our study will examine the parallels and similarities of themes and ideas in poems on the themes of national, historical and Turkic unity, which the Soviet administration tried to ban in Azerbaijani and Uzbek literature in the second half of the 20th century. In
the 1950s, after the death of Stalin and under the influence of the processes of renewal in world literature, national problems began to be implicitly covered in Azerbaijani and Uzbek literature.
In the article, the common themes in the poems of Bahtiyar Vahabzade, Khalil Rıza, Fikret Koca, Erkin Vakhidov, Abdulla Oripov and Jemal Kemal, who fought with their pens for the release of national poetry from captivity during this period, the similarity between ideals and ideas, the issues such as literary effect and inspiration are reviewed, and the resistance of the above-mentioned poets against the Soviet rule is discussed.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijani poetry, Uzbek poetry, Vladimir Lenin, Joseph Stalin, Soviet regime, assimilation

20. Yüzyılın İkinci Yarısında Azerbaycan ve Özbek Şiirinin Millî İdeolojik Yönden Karşılaştırılması

Öz

Azerbaycan ve Özbek Türklerinin edebî ve kültürel ilişkileri eski bir tarihe, köklü geleneklere sahiptir. İbn Sina, Harezmî, Buhârî, Uluğ Bey, Ali Şîr Nevaî gibi tanınmış şahsiyetlerin isimleri Azerbaycan’da büyük bir saygıyla anılmakta, Kağanî, Nesîmî ve Fuzûlî’yi Özbek halkı kendi şairleri gibi okumaktadır. Çalışmamızda, 20. yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan ve Özbek edebiyatında Sovyet yönetiminin yasaklamaya çalıştığı millî, tarihî ve Türk birliği temaları üzerine şiirlerde, konu ve fikir benzerlikleri ele alınacaktır. 1950’lerde Stalin’in ölümünden sonra ve dünya edebiyatındaki yenilenme süreçlerinin etkisiyle Azerbaycan ve Özbek edebiyatında üstü kapalı şekilde millî konular ele alınmaya başlandı. Makalede, bu dönemde millî şiiri esaretten kurtarma yolunda kalemleriyle savaşan Bahtiyar Vahapzade, Halil Rıza, Fikret Koca, Erkin Vahidov, Abdulla Oripov, Cemal Kemal’in şiirlerindeki, manzumelerindeki ortak konular, ülkü ve fikir benzerlikleri, edebî etki, esinlenme gibi konular gözden geçirilmiş, Sovyet yönetimine karşı direnişlerden söz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan şiiri, Özbek şiiri, Vladimir Lenin, Josef Stalin, Sovyet rejimi, asimilasyon

Kaynakça

• Açık, Fatma. Özbek Edebiyatı. Alp Yayınevi, 2007.
• Akpınar, Yavuz. Mirza Fethali Ahundzade: Komediler (Temsilât). Ege Üniversitesi Basımevi, 1988.
• Alışanov, Şirindil. “Poeziya // Edebî Proses – 77.” İlim, 1978.
• Aliyev, Gulam Hüseyin. “‘Molla Nasreddin’ ve Özbek Hayatı.” Azerbaycan, no. 7, 1966, s. 3.
• Araslı, Hamit. Ali Şîr Nevaî’nin Seçilmiş Eserleri. Önder Yayın Evi, 2004.
• Babahan, Şerif. “Azerbaycan Şiirinin Çağdaş Manzarası Hakkında Görüşler.” 525-ci Gazet, 2017.
• Bilveren, Tuğba. “Özbek Ceditçi Hamza Hakimzoda Niyoziy’nin Tiyatro Faaliyetleri ve Zaharli Hayot Yohud Ishk Qurbonları (Zehirli Hayat Yahut Aşk Kurbanları) Piyesi.” Asia Minor Studies, vol. 8, no. 1, 2020, ss. 418-432.
• Çelik, Dursun. “XIX ve XX. Yüzyıllarda Azerbaycan Birinci Bölüm.” bilig, no. 3, 1996, ss. 60-79.
• Hacızade, Nahit. “İyi ki, Bu Yurdun Bahtiyarı Var.” “Adalet” Gazetası, 23.06. 2012. s.17 Kasımbeyli, Yaşar. “Bəxtiyar Vahabzadə və Abdulla Oripov yaradıcılığı Türk xalqlarının ədəbi əlaqələri rakursunda.” 525-ci qəzet, 03.12.2015, s. 6, http://www.anl.az/down/meqale/525/2015/dekabr/466059.htm.
• Kasımov, Begali. Millî Uyanış. Çev. Fatma Açık, Atatürk Kültür Merkezi, 2009.
• Kengerli, Qulu. “Özbəkistanda Azərbaycan ədəbiyyatının təbliği və tərcüməsi.” Modern.az İnformasiya Agentliyi, 27 Noyabr 2021, https://modern.az/edebiyyat/318323/zbekistanda-azerbaycan- edebiyyatinin-teblii-ve-tercumesi/.
• Kocaoğlu, Timur. “Çağdaş Özbek Şiiri.” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, no. 1, 1996, ss. 3-53.
• Kocaoğlu, Timur. “Özbekler.” Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, 7. cilt, Dergâh Yayınevi, 1990, ss. 197-205.
• Koraş, Hikmet. Özbek Şairi Rauf Parfi. Kömen Yayınları-Türk Dünyası Şiir Dizisi, 2009.
• Oripov, Abdulla. “Ona Tilimga.” Zıyauz.Com Kutubxonası, 1965, https://www.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/matbuot/mustaqillik-matbuoti/abdullaoripov-hayratning-ko-zlari-katta-bo-ladi-1992.
• Oripov, Abdulla. “Halil Rizo, İkki Şeir.” Tarjimalar. Xurshid Davron Kutubxonasi, 21.03.2017, https://kh-davron.uz/kutubxona/jahon/abdulla-oripov-tarjimalar.html.
• Oripov, Abdulla. “Ona Tilim.” Xurshid Davron Kutubxonasi, 20.02.2023, https://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/ona-tili/ona-tilim-mushoira.html.
• Oripov, Abdulla. “Abdulla Oripov sara she’rlari.” İlmlar.uz, 2023, https://ilmlar.uz/abdulla-oripov-sara-sherlari-a-oripov-sherlar-toplami/.
• Parfi, Rauf. Sabr Darahti. Edebiyat ve Sanat Yayın Evi, 1986.
• Parfi, Rauf. “1955-1962 yillar she’rlari & Ibrohim Haqqul. Hissiy tafakkur shoiri.” Xurshid Davron Kutubxonasi, 27.03.2022. https://kh-davron.uz/yangiliklar/muborak-kin/ibrohim-haqqul-hissiy-tafakkur-shoiri.html.
• Rıza, Halil. Turan Toplusu. İlim Yayın Evi, 1992.
• Rıza, Halil. Türkün Destanı. Genclik Yayın Evi, 2000.
• Rıza, Halil. Modern Azerbaycan-Özbek Sanatsal İlişkilerinin Güncel Sorunları. Doktora
• Tezi. Millî İlimler Akademisi Edebiyat Enstitüsü, 1987.
• Sarıkaya, Mahmut, ve Mahmut Seyfeli, “Kırşehir Abdal/Teber Dili ve Azerbaycan, Özbekistan Gizli Dilleriyle İlgisi.” Türklük Bilimi Araştırmaları, no. 15, Bahar 2004, ss. 243-278.
• Selahittin, Tolkun. “Özbek Şairi Erkin Vahid’in “Vätän Umidi” Adlı Şiiri ve Yorumu.” Türkbilig, no. 31, 2016, ss. 47-56.
• Vahapzade, Bahtiyar. Dünya Dönüyor, Şiirler ve Poemalar. Gençlik Yayın Evi, 1987.
• Vahapzade, Bahtiyar. Seçilmiş Eserleri. I. cilt (Şiirler). Önder Yayın Evi, 2004.
• Vahidov, Erkin. Seçme Şiirler. Kültür Bakanlığı, 1991.
• Vahidov, Erkin. “Ruhlar isyoni. Doston.” 28.12.2021, Xurshid Davron Kutubxonasi, https://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/erkin-vohidov-ruhlar-isyonidoston.html.
• Yılmaz, Tuğba. Abdulla Oripov’un Şiirleri Üzerine Dil ve Üslup Çalışması, (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, 2022.