On The Type of ‘İnāyatnāma in Khanates of Turkestan and Its Method of Inshā

Yıl 2024, Sayı: 109, 45 - 66, 30.04.2024

Fatih Bakırcı

https://doi.org/10.12995/bilig.10903

Öz

The subject of this article is the ‘ināyatnāmas (a deed of exemption), which are an official type of correspondence in Turkish diplomacy, such as yarlïqs and bitiks of suyarghal, tarkhanlïq, which have not been discussed in detail in the literature until now. In this study, it is aimed to clarify the issues such as the development, content, reasons for issuance, hereditary, addressee and method of inshā (in letter-writing) of the type of ‘ināyatnāma in the light of linguistic indicators and historical documents related to the‘ināyatnāmas, which were used effectively in the field of Eastern Turkish, especially between the 14th and 19th centuries, and to associate them with the Turkish official correspondence tradition. Since a total of six Arabic letters of endowment documents belonging to the Khiva and Yarkand khanates, one of the Turkestan khanates, have been brought to Turcology studies, diplomatic features of this type of internal correspondence have been revealed with a comparative contextual method around these historical findings.

Anahtar Kelimeler

‘İnāyatnāma, Diplomatic, Inshā, Khanates of Turkestan, Khanate of Yarkand, Khanate of Khiva, Khanate of Kashgar

Türkistan Hanlıkları’nda İnayetname Türü (XVI-XIX. yy.) ve İnşa Metodu Üzerine

Öz

Bu makalenin konusunu Türk diplomatiğinde tıpkı soyurgal, tarhanlık yarlıkları ve bitikler gibi resmî bir yazışma türü olan ve şimdiye kadar alanyazında etraflıca ele alınmayan inayetnameler oluşturmaktadır. Bu çalışmada özellikle XVI-XIX. yüzyıllar arasında Doğu Türklük alanında etkin bir şekilde kullanılan inayetnamelerle ilgili dilsel göstergeler ve tarihî belgeler ışığında inayetname türünün gelişimi, içeriği, veriliş sebepleri, kalıcılığı, muhatabı ve inşa metodu gibi hususların açıklığa kavuşturulması ve bunların Türk resmî yazışma geleneğiyle ilişkilendirilmesi amaçlanmıştır. Bugüne kadar Türkistan hanlıklarından Hive ve Yarkend hanlıklarına ait Arap harfli toplam altı inayetname belgesi Türkoloji çalışmalarına kazandırıldığı için eldeki bu tarihî bulgular etrafında karşılaştırmalı bağlamsal bir metotla bu iç yazışma türünün diplomatik özellikleri ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İnayetname, Diplomatik, İnşa, Türkistan hanlıkları, Yarkend Hanlığı, Hive Hanlığı, Kâşgar Hanlığı

Kaynakça

• Abik, Ayşehan Deniz. “Ali Şir Nevâyî’nin Münşeatı’nda ‘Arza-Daşt’ Terimi ve Birkaç Örnek.” Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu (25-27 Nisan 2007) Bildiriler 1, 2007, ss. 33-46.
• Akgül, Semra. Bâbürnâme’nin Haydarâbâd Nüshasının Transkripsiyonu ve Söz Dizimi İncelemesi. İstanbul Üniversitesi, 2020.
• Ali Şir Nevâyî, Kitâb-ı Münşeat. haz. Vahit Türk, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2020.
• Asqarova, Jannatkhon. Türkistan Hanlıkları Yazışmalarının Dil ve Üslup İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, 2015.
• Bakırcı, Fatih. Yarlık ve İnayetnameler: Harvard Üniversitesindeki Yarkend Hanlığı ve Hocalar Dönemi’ne Ait Belgeler. Ötüken Neşriyat, 2023.
• Barutçu Özönder, Fatma Sema. “Eski Türklerde Dil ve Edebiyat.” Türkler, 4. cilt, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, ss. 481-201.
• Bregel, Yuri. Documents from the Khanate of Khiva, 17th-19th centuries. Bloomington, 2007.
• Busse, Heribert. “Persische Diplomatik im Überblick: Ergebnisse und Probleme.” Der Islam, no. 37, 1961, ss. 202-245.
• Busse, Heribert. Pejûheşî der-teşkîlât-i dîvân-i İslâmî, ber-mebnâ-yi esnâd-i dovrân-i Ak Koyunlu u Kara Koyunlu u Safevî, Farsça terc. Gulâm-Rizâ Verehrâm, 1367/1988.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Aydın Kitabevi Yayınları, 18. Baskı, 2001.
• Doğan, Serhat. Kaşgar Hanı Yakub Bey ve Kaşgar (1863-1877). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2019.
• Fekete, Lajos. Einführung in die osmanisch-türkische Diplomatik der türkischen Botmässigkeit in Ungarn. Königliche Ungarische Universitätsdruckerei, 1926.
• Fekete, Lajos. “Die Frage der Formel Sözümüz.” Acta Orientalia, no. VII, 1957, ss. 1-20.
• Fekete, Lajos. Einführung in die persische Paläographie. 101 persische Dokumente. Akadémiai Kiadó, 1977.
• Fragner, Bert. “Farmān.” Encyclopaedia Iranica, 1999, 9. cilt, ss. 282-295.
• Gerçek, Şenel. Muhammed Rızâ Âgehî’nin Firdevsü’l-İkbâl’i (Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil-Yazım Özellikleri, Dizin-Sözlük). Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi, 2011.
• Gökbilgin, M. Tayyib. Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi. Enderun Kitabevi, 2. Baskı, 1992.
• Gültekin, Hasan. Türk Edebiyatında İnşa. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2015.
• Herrmann, Gottfried, ve Gerhard Doerfer. “Ein persisch-mongolischer Erlass des Ğalâyiriden Šayh Oveys.” CAJ, vol. 19, no. 1/2, 1972, ss. 1-84.
• Herrmann, Gottfried, ve Gerhard Doerfer. “Ein persisch-mongolischer Erlass aus dem Jahr 725/1325.” ZDMG, vol. 125, no. 2, 1975, ss. 317-346.
• Herrmann, Gottfried. “Ein Erlass von Qara Yusof Zugunsten des Ordens von Ardabil.” AMI, NF, no. 9, 1976, ss. 225-242.
• Herrmann, Gottfried. “Zum persischen Urkundenwesen in der Mongolenzeit: Erlasse von Emiren und Wesiren.” L’Iran face à la domination Mongole. ed. D. Aigle. 1997, ss. 321-331.
• Kütükoğlu, S. Mübahat. “Diplomatik.” İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, 9. cilt, ss. 364-366.
• Kütükoğlu, S. Mübahat, “Elkâb.” İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995, 11. cilt, ss. 51-54.
• Kütükoğlu, S. Mübahat. Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). Kubbealtı Neşriyatı, 1998.
• Nüzhet, Mehmet. Mugni’l-Küttâb. 1321.
• Özyetgin, Melek. Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslup İncelemesi (İnceleme-Metin-Tercüme-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996.
• Polat, Abduraop. Musâ Sayrâmî Târîh-i Hamîdî İnceleme-Metin-Dizin. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2002.
• Reychman, Jan, ve Ananiasz Zajaczkowski. The Handbook of The Ottoman-Turkish Diplomatics. (Revides and expanded traslation by A. S. Ehrenkreutz), Mouton, 1968.
• Steingass, Ferdinand. Persian-English Dictionary. 1930.
• Yamada, Nobuo. Sammlung uigurischer Kontrakte. I-III. (Hrsg. von Juten ODA, Peter Zieme, Hiroshi Umera und Takao Moriyasu), Osaka, 1993.