Tablet of Authority in Mongols: Paiza and Its Usage

Yıl 2024, Sayı: 110, 51 - 78, 30.07.2024

Derya Coşkun

https://doi.org/10.12995/bilig.11003

Öz

The Mongol Emperors had a tablet called paiza prepared for military officials, messengers, and others who travelled on an international scale in order to enable them to move easily and quickly both for their duties and their travels. Indicating the duties and authorizations of the bearer, these tablets offered many privileges to the bearer, such as easy supply of provisions and the allocation of riding-animals. Paizas were actively used in curfew practices, official correspondence, and postal organization. It is known that these tablets, whose history is estimated to begin with the Huns, were also used by the Khitan and Chinese. In fact, this influence, which is encountered in Mongolian paizas, is noticeable with the intensive use of Chinese and Uyghur writings. The present study discusses the types and examples of paizas, and the use of this term in Chinese, Persian, and Western sources.

Anahtar Kelimeler

Paiza, China Resources, Uyghur Script, Mongol Empire, Postal Service

Moğollarda Otorite Tableti Olarak Payza ve Kullanımı

Öz

Moğol İmparatorları askerî yetkililer başta olmak üzere elçi, haberci gibi uluslararası platformda hareket hâlinde olan kişilere gerek görevleri dolayısıyla gerekse seyahatleri sırasında rahat ve hızlı hareket etmelerini sağlamak amacıyla payza adında bir künye hazırlatmışlardır. Kişinin görevi ve yetkilerini içeren bu tabletler, taşıyan kişiye kolay erzak temini ve binek hayvanı tahsisi başta olmak üzere farklı birçok imtiyazlar sunmuştur. Payzalar, sokağa çıkma yasağı uygulamaları, resmî yazışmalar ve posta teşkilatı gibi işlerde faal bir şekilde kullanılmıştır. Tarihinin Hunlardan başladığı tahmin edilen bu tabletlerin Kitan ve Çinliler tarafından da kullanıldıkları bilinmektedir. Öyle ki Moğol payzalarında rastlanan bu etki, Çin ve Uygur yazılarının yoğun bir şekilde kullanılmasıyla fark edilir durumdadır. Çalışmada bu terimin Çince, Farsça ve Batılı kaynaklar çerçevesinde kullanımı, türleri ve örneklerine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Payza, Çin Kaynakları, Uygur Yazısı, Moğol İmparatorluğu, Posta Teşkilatı

Etik Beyan

Çalışma kapsamında herhangi bir kurum veya kişi ile çıkar çatışması bulunmamaktadır.

Kaynakça

• Aksarayî, Kerîmüddîn Mahmûd. Müsâmeretü’l-Ahbâr. Çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Allsen, Thomas T. Mongol Imperialism. University of California Press, 1987.
• Allsen, Thomas T. Imperial Posts, West, East and North: a Review Article. Archivum Eurasiae Medii Aevi, 2010.
• Âştiyânî, Abbâs İkbâl. Târîh-i Moğûl ve Evâyil-i Eyyâm-i Tîmûrî. İntişârât-i Nâmek, 1374 hş.
• Atwood, Christopher P. Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. Facts On File Inc, 2004.
• Avirmed, Enkhbat. “Origin of the Gerege.” The 9th Annual International Mongolian Studies Conference. The Gerege Volues of Asian Civilization in the 7th-8th
• Century of Hijri/ XII-XIV Century, 28-29 October 2015, ss. 119.
• Bâkirî, Mehrî. “Tovzîh-i Berhî Ez Lugat ve Istılâhât-i Mogûlî der Zebân ve Edebiyât-i Fârsî.” Pejûheşhâ-yi Felsefî, Dânişgâh-i Edebiyât-i ‘Ulûm-i İnsânî, 1380 hş., ss. 39-60.
• Baron, Edward. Ez Sa‘dî tâ Câmî ‘Asr-ı İstilâ-yı Mogûl ve Tâtâr. Çev. Ali Asger Hikmet, İntişârât-ı İbn-i Sînâ, 1301 hş.
• Bayasakh, J. “Khubulai Khaan’s Credential to the Blue Sky and Yuan empire three type of Paiz (gereğe).” The 9th Annual International Mongolian Studies
• Conference. The Gerege Volues of Asian Civilization in the 7th-8th Century of Hijri/XII-XIV Century, 28-29 October 2015, ss. 106-114.
• Beckwith, Cristopher I. İpek Yolu İmparatorlukları Bronz Cağından Günümüze Orta Asya Tarihi. Çev. Kürşat Yıldırım, Odtü, 2011.
• Berber, Oktay. “13. Yüzyılda Moğolların Diplomasi Anlayışı Üzerine Bazı Notlar.” Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, no. 2, 2018, ss. 83-102.
• Berger, P., and T. T. Bartholomew. Mongolia the Legacy of Chinggis Khan, Thaines and Hudson, 1995.
• Budge, E. A. W. The Monks of Kûblai khân Emperor of China. 1928.
• Buell, Paul D. Historical Dictionary of the Mongol World Empire. Scarecrow Press, 2003.
• Bumbacher, Stephan Peter. Empowered Writing: Exorcistic and Apotropaic Rituals in Medival China. Three Pines Press, 2012.
• Cengiz İmparatorluğu Hakkında İlk Tarih Kayıtları: Meng Ta pei lu ve Hei Ta shi lu. Çev. Ankhbayar Danuu, Ötüken, 2012.
• Cerci, Faris. “Hunlar’da Sosyal, Siyasi Hayat ve Devlet-Halk İlişkileri.” Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi, vol. 5, no. 1, 2003, ss. 59-98.
• Ch’ien Ssu-Ma. The Grand Scribe’s Records The Memoirs of Han China, ed. William H. Nienhauser, Cev. J. Michael Farmer vd. 9, Indiana University Press, 2008.
• Chambers, James. The Devil’s Horsemen, The Mongol Invasion of Europe. Book Club Associates, 1979.
• Cleaves, Francis Woodman. “Daruta and Gerege.” HJAS 16, 1953, ss. 237-259.
• Cleaves, Francis Woodman. “The Sino-Mongolian Inscription of 1240.” Harvard Journal of Asiatic Studies, no. 23, 1960-1961, ss. 65-68.
• Cortepeter, Carl Max. “The Origin and Nature of Turkish Power.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih – Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, no. 10, 1968, ss. 241-285.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik. Tarih-i Cihan Güşa. Çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, 2022.
• D’ohsson, M. Baron C. Moğol Tarihi. Çev. Ekrem Kalan ve Qiyas Şükürov, IQ, 2006.
• Dadian, Jingshi (經世大典). Zhanchi 站赤. İn Yao Guangxiao 姚廣孝, Ed. Yongle Dadian 永樂大典, vol. 19416-19423, Photocopy edition, Shijie shuju, Taipei 1962.
• Dang, Baohai. “The Paizi of the Mongol Empire.” Zentralasiatische Studien (des Seminars für Sprach – und Kulturwissenschaft Zentralasiens der Universität Bonn), no. 31, 2001, ss. 31-62.
• Dayuhan shunegezheng guochao dianzhang (大于函数呢个正果朝典章), Photocopy edition, National Palace Museum, Taipei 1972.
• Dehkhodâ, Ali Ekber. “Payze.” Lugatnâme-i Dehkhodâ. Haz. Muhammed Mu’în-Seyyid Ca’fer Şehîdî, IV, Çâp-i Dânişgâh-i Tahrân, 1373hş, ss. 4625.
• Delibalta, Yavuz. “Moğollarda İstihbarat Faaliyetleri.” Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, no. 25, 2021, ss. 789-801.
• Doerfer, Gerhard. Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. Franz Steiner Verlag GMBH, I, Wiesbaden 1963.
• Eberhard, W. “Türkistan Seyahatnamesi.” Belleten, no. 29, 1944, ss. 137-142.
• Ebu’l-Ferec, Gregory. Ebu’l-Ferec Tarihi. I-II. Çev. Ömer Rıza Doğru, Türk Tarih Kurumu, 1987.
• Edward, M. “Lord of the Mongols Genghis Khan.” The Great People of the Past the Mongols’, National Geography, 190:6, 1996, ss. 2-37.
• Edward, M. Sons of Genghis The Great Khans. National Geographic, 191.2, 1997.
• Emîn, Şemîs Şerîk. Istılâhât-i Dîvân-i Dovrân-i Moğûl, İntişârât-i Ferheng-i Edeb ve Hüner-i Îrân. 1357 hş.
• Falkenhausen, Lothar Von. “The E Jun Qi Metal Tallies: Inscribed Texts and Ritual Contexts.” Text and Ritual in Early China, ed. Martin Kern, University of Washington Press, 2007.
• Farquar, D. M. The Goverment of China under Mongol rule. Steiner Stutgart, 1990.
• Farquar. D. M. “Structure and Function in the Yuan İmperial Goverment.” China under Mongol rule, ed. John D. Langlois, Princeton University Press, 1981, ss. 25-55.
• Feng, Hou. Yuandai shengzhi Jinpai zai Neimenggu mianshi 元代圣旨金牌在内蒙古面试, Guangming Ribao 光明日報, 2000.
• Franke, Herbert. “Kitan ve Curcenler: Mancurya Ormanlarının Sakinleri.” Erken İç Asya Tarihi, ed. Denis Sinor, A. Gun Soysal, çev. İsenbike Togan, İletişim, 2009, ss. 537-568.
• Gaffârî-yi Kâşânî, Kâdı Ahmed b. Muhammed. Târîh-i Nigâristân. Tsh. Âkâ Murtazâ-Muderris Gîlânî, Ketâbfurûşî Hâfız, 1341 hş.
• Genç, Reşat. Karahanlı Devlet Teşkilatı. Türk Tarih Kurumu, 2002.
• Gündegül, A. P. “İlhanlılarda Sikke Formları.” Türkler, no. VIII, Yeni Türkiye, 2002.
• Haneda Tôru, Chingisu kôtei seishi hai 成吉 思皇帝聖旨牌 (Une tablette du décret sacré de Vempereur Genghis): HHSR I, ss. 130-136.
• Haneda Tôru, Genchö ekiden zakkö 利田亨：元朝驛傅. (Miscellaneous Studies on the Post-Relay System of the Yuan Dynasty’j).Töyö Bunko Sökan daiic/ii 東洋文庫从刊第一附篇, 1930.
• Hidâyet, Rızâ Kulî Hân. Mecma‘u’l-Fusahâ. I-VI, 1336 hş.
• Hulseve, A. F. P. China in Central Asia: The Early Stage: 125 B.C. – A. D. 23. An Annotated Translation of Chapters 61 and 96 of the History of The Former Han Dynasty. Brill Yayınları, 1979.
• İbn Bîbî. El-Evâmirü’l-‘Alâ’iyye fî’l-Umûri’l-‘Alâ’iyye. Haz. Adnan Sadık Erzi, Türk Tarih Kurumu, 1956.
• İbn Bîbî. Selçuknâme. Haz. Mükrimin Halil Yinanç, Kitabevi, 2010.
• İbnü’l-İbrî, Ebu’l-Ferec. Târîhu Muhtasarü’d-Düvel. Çev. Şerafettin Yaltkaya, Türk Tarih Kurumu, 2011.
• Încû-yi Şîrâzî, Cemâleddîn Hüseyn b. Fahreddîn Hasan. Ferheng-i Cihângîrî. Tsh.
• Rahîm ‘Afîfî, Dânişgâh-i Meşhed Müessese-i Çâp ve İntişârât, 1351 hş.
• Jackson, Peter. The Mongols and the Islamic World from Conquest to Conversion, Yale University Press, 2017.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. Ötüken, 2011.
• Kan, Lao. “The Early Use of The Tally in China.” Ancient China: Studies in Early Civilization, ed. Davit T. Roy ve Tsuen-hsuin Tsien, The Chinese University Press, 1982, ss. 91-98.
• Kaya, Abdullah. “İlhanlıların Anadolu Türkmen Beylerine Karşı Politikaları.” EÜSBED, vol. VI, no. 2, 2013, ss. 293-326.
• Kaymaz, Nejat. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve Devri. Türk Tarih Kurumu, 2009.
• Kazvînî, Hamdullah Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr Müstevfî. Târîh-i Guzîde. Haz. Abdulhüseyn Nevâ’î, İntişârât-ı Emîr Kebîr, 1387 hş.
• Lane, George. “Arghun Aqa: Mongol Bureaucrat.” Iranian Studies, vol. 32, no. 4, 1999, ss. 461.
• Lessing, Ferdinand D. ed. Mongolian-English Dictionary. University of California Press, 1960.
• Li Zichang (黎子昌). Changchun Zhenren xiyou (长春真人稀有). WGWIS, 1/2, A. Waley, Ch’ang-Ch’un. The Travels of an Alchemist, Roudledge & Kegan Paul. Reprint London, 1931.
• Lian, Song. Yuanshi 元史. Zhonghua Shuju 中華書局, Beijing 北京, 1976.
• Marco Polo. Marco Polo’nun Geziler Kitabı. Çev. Ömer Güngören, Yol, 2015.
• Marshall, Robert. Doğudan Yükselen Güç Moğollar. Çev. Füsun Doruker, Sabah Kitapları, 1996.
• Matsui, Dai – Gang Li. “An Old Uighur Receipt Document Newly Discovered in the Turfan Museum.” Written Monuments of Orient, 2, 2016, ss. 68-75.
• Mead, G. R. S. Apollonius of Tyana The Philosopher – Reformer of the First Century A.D. 1901.
• Meibiao, Cai蔡美彪. Yuandai baihua beiji lu 元代白話碑集錄, Lishi Janjiu, 4/124-132, ss. 124-132.
• Mîrhand, Târîh-i Ravzatü’s-Safâ I-XI, İntişârât-i Pîrûz, 1339.
• Moğolların Gizli Tarihcesi. Çev. M. Levent Kaya, Kabalcı, 2011.
• Morgan, David. “Reflections on Mongol Communications in the Ilkhanate.” Studies in Honour of Clifford Edmund Bosworth. Vol. II. The Sultan’s Turret:
• Studies in Persian and Turkish Culture, ed. Carole Hillenbrand, ss. 375-385.
• Morgan, David. The Mongols. Blackwell Publishing, 2007.
• Müneccimbaşı, Ahmed b. Lütfullah. Câmi’üd-Düvel, I-II, Yay. Ali Öngül, Akademi, 2000.
• Nefîsî, Sa‘îd. Târîh-i Nazm ve Nesr der Îrân ve Zebân-i Fârsî, I-II, İntişârât-i Furûgî, 1363 hş.
• Obrusanszky, Borbala. “The Hungarian Billog and its Parallel With Paizi.” Turkbilig, C. 7, 2004, ss. 109-113.
• Olbricht, P. Das Postwesen in China unter der Mongolenherrschaft 13. und 14.
• Jahrhundert. Gottinger asiatische Forschungen, Otto Harrossowitz I, Wiesbaden, 1954.
• Ortekin, Hasan. “Basma ve Baysa’ya Dair.” THİTM, no. II, İstanbul, 1932-39, ss. 65-78.
• Ögel, Bahaeddin. Türklerde Devlet Anlayışı, Ötüken, 2016.
• Ölmez, Mehmet. “Uyghurism in ‘Phags-pa Documents (According to Tumurtogoo).” The Journal of Northern Cultures Studies, vol. 12, Dankook University, 2018, ss.1-18.
• Özdemir, H. Ahmet. Moğol İstilası Cengiz ve Hülagü Dönemleri, İz, 2005.
• Özyetgin, A. Melek. “Altın Ordu Hanı Toktamış’ın Bik Haci Adlı Kişiye Verdiği 1381 Tarihli Tarhanlık Yarlığı.” Türkoloji Dergisi, no. 1, 2000, ss. 167-192.
• Philostratus, Flavius. The Life of Apollonius of Tyana. Çev. F. C. Conybeare, 1-2, William Heinemann Ltd Publishers, 1912.
• Poppe, Nicholas. The Mongolian Monuments in hp’ags-pa Script. Çev. J. R. Krueger, Otto Harrosowitz, 1957.
• Priaulx, Osmond De Beauvoir. The Indian Travels of Apollonius of Tyana and The Indian Embassies to Rome from the Reign of Augustus to the Death of Justinian, 1873.
• Rachewiltz, Igor de. “Two Recently Published P’ai-tzu Discovered in China.” Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, vol. 36, no. 1-2, 1982, ss. 413-417.
• Reşidüddîn Fazlullâh. Câmi‘u’t-Tevârîh. Haz. D. B. Kerimi, İntişârât-i İkbal, 1374hş.
• Rifat, Semih, ed. Cengiz Han ve Mirasçıları Büyük Moğol İmparatorluğu. Sakıp Sabancı Müzesi, 2006.
• Rotours, R. des. Les İnsignis en deux parties (fou) sousla dynastie des T’ang (618-907). 41, T’oung Pao, 1952.
• Samoiloviç, A. N. “Cucu Ulusunda Payza ve Baysaya Dair.” THİTM, II, 1932-39, ss. 53-65.
• Semerkandî, Emîr Devletşâh. Tezkiretu’ş-Şu‘arâ. Tsh. Muhammed Ramazânî, İntişârât-i Pedîde-i Hâver, 1338 hş.
• Seyfî Herevî, Seyf b. Muhammed. Pîrâste-i Târîhnâme-i Herât, Tsh. Muhammed Âsif Fikret, 1381 hş.
• Seyyide Nergis Tenhâyî-Alî Zengûyî. “Bâztâb-i ‘Ovzâ‘-i Sîyâsî ve İctmâ‘î-yi Kuhistân der Âsâr-i Hekîm-i Nezârî-yi Kuhistânî.” Mecmû ‘a-i Makâlât-i Humâyiş-i Millî Nekd ve Tahlîl-i Zendegî, 1393hş., ss. 220-230.
• Shih-Ti Hung. “The Establishment of A New System for the Consolidation of Unification.” Chinese Studies in History, vol. 8, no. 1-2, 2014, ss. 91-115, https://doi.org/10.2753/CSH0009-463308010291.
• Shim, Hosung. “Yam.” The Mongol Empire: A Historical Encyclopedia, The First Emperor of China, ed. Timothy May Abc-Clio, 2017, ss. 405-469.
• Silverstein, Adam J. Postal Systems in the Pre-Modern Islamic World. Cambridge University Press, 2007.
• Spitsın, A. Tatarskiya Baysı. İzvestiya İmperatorskoy Arheologiçeskoy Komissii, 1909.
• Spuler, Bertold. İran Moğolları: Siyaset, İdare ve Kultur İlhanlılar Devri 1200-1220. Çev. Cemal Köprülü, Türk Tarih Kurumu, 2011.
• Sumin, Hao 郝蘇民,ve Wenxing Liu 刘文星. Guanyu Keyou Zhongqi yexun pai A’labo Zimu wenzi dushi de zai taolun 关于科右中旗夜巡牌啊’拉伯字母文字都市的在讨论, Minzu Yuwen, 1996.
• Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Mecmau’l-Ensâb. Tsh. Mîr Hâşim Muhammed, İntişârât-i Emîr Kebîr, 1343 hş.
• Temir, Ahmet. “Die Sozial-Militarische Organisation Der Mongolen Um 1200 n. Chr.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 8 (3-4), 1960, ss. 221-225.
• Tetevî, Mollâ Ahmed–Kazvînî Asâf Hân. Târîh-i Elfî. VI, Tsh. Gulâm Rızâ Tabâtabâyî Mecd, Şirket-i İntişârât-i İlmî ve Ferhengî, 1382 hş.
• Togan, İsenbike. Çin Kaynaklarında Türkler, Eski Tang Tarihi (Chiu T’ang-shu 194a) Türkler Bölümü (Açıklamalı Metin Neşri), Türk Tarih Kurumu, 2006.
• Togan, Zeki Velidi. Oğuz Destanı Reşideddin Oğuznamesi, Tercume ve Tahlili. Enderun, 1982.
• Tolkovıy Slovar Jivago Velikoruskago Yazıka Vladimira Dalya, Tom Çetvertıy, 1882.
• Tûsî, Muhammed Emîn Edîb. Ferheng-i Lugât-i Edebî, I, Tahrân 1388 hş.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devlet Teşkilâtına Medhal. Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Vér, Márton. The Postal System of the Mongol Empire in Northeastern Turkestan. PhD Dissertation, University of Szeged, 2016.
• Vernadsky, George. Moğollar ve Ruslar. Çev. Eşref Bengi Özbilen, Selenge, 2015.
• Vladimirovich, Nolev Evgenıı. “The Jarliq and the Gerege (paizi): The features of the integration of Rus’ principalities in the political space of the Mongol Empire.” The 9th Annual International Mongolian Studies Conference. The Gerege Volues of Asian Civilization in the 7th-8th Century of Hijri/ XIIXIV Century, 28-29 October 2015, ss. 78-81.
• Wei-ming Tu. “Hsi-yu chi as an Allegorical Pilgrimage in Self-Cultivation.” History of Religions 19, no. 2 November 1979, ss. 177-184.
• Wilkinson, Endymion. Chinese History A Manual, Revised and Enlarged. Harvard University Press, 2000.
• Wittfogel, Karl A., ve Chia-Sheng, Feng. History of Chinese Society Liao (907-1125). Lancaster Press.
• Yakubovskiy, A. Yu. Altın Ordu ve Çöküşü. Çev. Hasan Eren, Türk Tarih Kurumu, 1992.
• Yazıcızâde Ali. Tevârîh-i Âl-i Selçuk (Oğuznâme-Selçuklular Tarihi). Haz. Abdullah Bakır, Çamlıca, 2009.
• Yegorova, T. V. Slovar İnostrannıh Slov Sovremennogo Russkogo Yazıka. Adelent, 2014.
• Yong, Heming, ve Peng, Jing. Chinese Lexicography A History from 1046 BC to AD 1911. Oxford University Press, 2008.
• Yuvalı, Abdulkadir. İlhanlı Tarihi. Bilge Kültür Sanat, 2017.