Türk Dünyası Sözlü Şiir Geleneği İçinde Görme Engelli Söz Ustaları

Yıl 2025, Sayı: 113, 53 - 78

Oğuzhan Aydın

https://doi.org/10.12995/bilig.11303

Öz

Tarih boyunca bilimin ve sanatın çeşitli alanlarında körlerin önemli bir yeri olmuştur. Onların yaratıcılıklarının görme engelleriyle ilgisinin olup olmadığı konusu ise tartışılmaya devam etmektedir. Türk kültür tarihinde de görme engelli olduğu hâlde yaratıcılıklarıyla ve ürettikleri eserlerle toplumu aydınlatan bilim insanı ve sanatçıların sayısı kayda değerdir. Bunların arasında destan anlatıcıları ve halk şairleri de vardır. Makalede bu halk şairleri arasında ömrünün son yıllarında yaşlılığa dayalı olarak kör olanlar değil, doğuştan veya sanatlarının yaratıcılık dönemlerinin başlarında kör olanlar incelemeye dâhil edilmiştir. Hemen tamamının görme engellerinin yanı sıra çok yoksul bir hayat yaşamaları, okuma yazma bilmemelerine veya sonradan öğrenmelerine rağmen düşünce ve anlam bakımından zengin eserler üretmeleri ve içinde bulundukları geleneği yaşatıp ona yenilikler kazandırmaları ayrıca dikkate değerdir. Makalede, Anadolu, Azerbaycan, Yakutistan (Saha), Altay, Kazak, Kırgız, Türkmen sahalarındaki görme engelli âşıklar, destan anlatıcıları ve halk şairleri hakkında bilgiler verilmiştir. Böylelikle görme engelli olmakla ustalıkla söz söyleme arasındaki ilişki makalede adı geçen sözlü şiir temsilcileri bağlamında ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk dünyası, körlük, destan, âşık, halk şairi, sözlü şiir, gelenek

Visually Impaired Wordsmiths in the Oral Poetry Tradition of the Turkish World

Öz

Blind people have had important roles in various fields of science and art throughout the history. The issue of whether their creativity is related to their visual impairment continues to be discussed. In Turkish cultural history, the number of scientists and artists who enlightened the society with their creativity and works they produced despite being visually impaired is noteworthy. Among them are epic narrators and folk poets. In this article, among these folk poets, not those who were blind in the last years of their lives due to old age, but those who were blind from birth or at the beginning of the creative periods of their art were included in the analysis. It is also notable that almost all of them, in addition to their visual impairments, suffered from poverty, produced works rich in thought
and meaning and kept their tradition alive and brought innovations to it, despite the fact that they were illiterate or learned to read and write in the later phases of their lives. In the article, information about visually impaired minstrels, epic narrators and folk poets in Anatolia, Azerbaijan, Yakutia (Saha), Altai, Kazakh, Kyrgyz, Turkmen areas is given. Thus, the relationship between being visually impaired and skillful speech is tried to be revealed in the context of the oral poetry representatives mentioned in the article.

Anahtar Kelimeler

Turkic world, blindness, saga, minstrel, folk poet, oral poetry, tradition

Kaynakça

• “Ajar (Sokır Ajar) Jurtıbaykızı.” Wikipedia, 26.01.2024, https://kk.wikipedia.org/wiki/Ажар_(Соқыр_Ажар)_Жұртыбайқызы.
• “Aşıq Beşti.” Azerbaycan Edebiyatı, 12 Aralık 2023, https://sites.google.com/site/azerbaycanturkedebiyati/azerbaycan-asik-edebiyati/asiq-besti.
• “Sokır Akın Irıskeldi.” Abai.kz, 26.01.2024, https://abai.kz/post/177365.
• Alptekin, Ali Berat. Âşık Veysel Türküz Türkü Çağırırız. Akçağ Yayınları, 2004.
• Altun, Işıl, ve Yasemin, Gürsu. Âşık Mevlüt İhsanî Gizli Defterim. Kocaeli Belediyesi Yayınları, 2010.
• Arıkan, Metin. Başlangıçtan 20. Yüzyıla Kazak Jırav ve Akınları. Gece Kitaplığı, 2014.
• Asker, Naile. “Ünlü Azeri Âşık Kör Nesip.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, vol. IX, no. 1, 2009, ss. 9-14.
• Bucuka, Yunus. “Körlük ve Bilgelik.” Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi, vol. 7, no. 7, 2023, ss. 95-110.
• Cumayev, K. ve diğerleri. (Red. Aşır Orazov). Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Türkmenistan Türk Edebiyatı. C. 11, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2005.
• Çalışkan, Ayşenur Begüm, ve Feyzan Göher Vural. “Karanlık Dünyalarından Işık Olan İki Âşık: Âşık Veysel ve Barpı Alıkulov.” Uluslararası Halkbilim Araştırmaları Dergisi, vol. 2, no. 3, 2019, ss. 40-83.
• Çiftlikçi, Ramazan. Arapgirli Halk Şairi Fehmi Gür Hayatı-Sanatı-Bütün Şiirleri I-II. Malatya Belediyesi Kültür Yayınları, 2000.
• Demirci, Mehmet Emin. Homeros’tan Âşık Veysel’e Tarihte ve Toplum Yaşamında Körler. Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2005.
• Derbıselin, Enver. Destur Jane Jalgastık, 2-Tom, Devir-Kitap Yayınları, 2018.
• Dilek, İbrahim. Türk Mitoloji Sözlüğü. TDK Yayınları, 2021.
• Doykun, Samet. “Görme Engelli Âşıklar ve Tabiat Algısı.” Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, no. 59, 2023, ss. 16-30.
• Doykun, Samet. Cumhuriyet Dönemi Anadolu Sahasında Görme Engelli Âşıklar – Naratif Bir İnceleme. Doktora Tezi, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, 2022.
• Durdiyev, Hudayberdi. Dutar Dillenende. Türkmenistan Neşriyatı, 1967.
• Düzgün, Dilaver. Âşık Mevlüt İhsanî Hayatı-Sanatı ve Şiirlerinden Seçmeler. Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Düzgün, Dilaver. Âşık Mustafa Ruhanî Hayatı-Sanatı ve Şiirlerinden Seçmeler. Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Eberhard, Wolfram. Güneydoğu Anadolu’dan Âşık Hikâyeleri. Çev. Müfide Kocaoğlan Van Der Hoeven, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002.
• Ercan, Abdullah. 14. Yüzyıldan Günümüze Çorumlu Şairler, Hitit Festivali Komitesi, 1991.
• Ergun, Metin. Yakut Destan Geleneği ve Er Sogotoh. TDK Yayınları, 2013.
• Güngör, Sonuç. “Kırgız Akınlık Geleneği Üzerine Türkiye Türkçesiyle Yapılmış Çalışmalar.” Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, vol. 5, no. 5, 2015, ss. 27-38.
• Kainçin, Cıbaş. Tuular Baştay Kıygı, Gorno-Altaysk, 2006.
• Kalenderoğlu, İhsan. Türkmen Bahşılık Geleneği. Gazi Kitabevi, 2011.
• Kaya, Doğan. Âşık Veysel. Sivas Valiliği Yayınları, 2004.
• Kayıpov, Süleyman. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi/Kırgız Edebiyatı 31. Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, 2005.
• Kurt, Begüm. “Can Gözü Kör, Gönül Gözü Açık Bir Âşık: Malatyalı Hanifi Ünver.” Uluslararası Halkbilim Araştırmaları Dergisi, vol. 2, no. 2, 2019, ss. 81-89.
• Küçük, Sait. “Âşıklar Sultanı Âşık Tüccari,” Türkü Sitesi, 02.12.2023, https://www.turkuler.com/yazi/asiklar_sultani.asp.
• Oraztaganov, A. Kör Molla Saylangan Eserler. 1967.
• Özarslan, Metin. Erzurum Âşıklık Geleneği. Akçağ Yayınları, 2001.
• Özarslan, Metin. Yaşnâmeleri Zemininde İki Âmâ Âşığın Sanat Yolculuğu The Artistic Journey of Two Blind Minstrels in the Context of Their Yaşnâmes.” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], no. 48, 2012, ss. 103-116.
• Taşlıova, Mete. Çorum Halk Şiiri Antolojisi Sözlü ve Yazılı Kaynaklarla Âşıklar, Ozanlar, Şairler. Çorum Valiliği Yayınları, 2008.
• Yardımcı, Mehmet. “Arapgirli Âşık Fehmi Gür Hayatı-Sanatı Şiirlerinden Örnekler.” İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, no. 2, 1996, ss. 235-242.
• Ortakçı, Altuğ. “Kör Hasan.”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 02 Ocak 2029, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kor-hasan-hasan-citak.
• Yazar, Sevtap. “Fehmî”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 16 Aralık 2018, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fehmi-fehmi-gur.