On the Expression of Umay Beg in the Inscription of (E 28) Altın Kol I

Yıl 2025, Sayı: 113, 79 - 100, 30.04.2025

Nükhet Okutan Davletov , Timur Davletov

https://doi.org/10.12995/bilig.7537

Cited By: 1

Öz

The place of Umai (Umay) in the traditional belief system of the Turks is first seen in the Turkic runic texts, and Umai is often described as a female divine being who protects pregnant and postpartum women, gives the kut, that is the spirit, necessary for the birth of human and animal babies, and protects them. The ethnographic period and today’s records are also full of information that allows evaluating Umai in this direction. For this reason, it is seen that a consensus could not be reached on the meaning of the expression umay beg in the (E 28) Altın Kol I inscription. In addition, the majority of the readings are based on the view that the juxtaposition of a female sacred being, which is seen to be responsible for the triangle of pregnancy, birth and postpartum, and the title beg, which is thought to be a masculine title, does not fit the context. In this study, Kormushin’s reading and interpretation of the controversial expression umay beg in the E 28 Altın Kol I inscription, one of the epitaphic runic inscriptions from Yenisei region, is supported. In addition, the potential reason for mentioning Umai with the title of beg is explained through the beliefs and mythology of Siberian Turks in a way that has not been done before.

Anahtar Kelimeler

Umai , Shamanism , Khakas , Ancient Turks , Runic inscriptions

Altın Köl I (E 28) Yazıtında Geçen Umay Beg İfadesi Üzerine

Öz

Türklerin geleneksel inanç sisteminde ilk olarak Türk runik metinleriyle tanıklanan Umay, sıklıkla hamile ve lohusa kadınları koruyan, insan ve hayvan yavrularının doğması için gerekli kut yani ruhu verip onları koruyan dişi bir kutsal olarak tanımlanmaktadır. Etnografik dönem ve günümüz kayıtları da Umay’ı bu doğrultuda değerlendirmeye olanak veren bilgilerle doludur. Bu sebeple Yenisey bölgesi epitaflarından E 28 numaralı Altın Köl I yazıtında geçen umay beg ifadesinin anlamı üzerinde bir fikir birliğine varılamadığı; yetki sahası hamilelik, doğum ve lohusalık üçgeninde görülen dişi bir kutsal varlık ile eril bir ünvan olduğu düşünülen beg yani bey unvanının yan yana gelmesinin kontekste uymadığı görüşünden yola çıkılarak yapılan okumaların çoğunlukta olduğu görülmektedir. Bu çalışmada ise Yenisey sahası epitafik runik yazıtlarından E 28 numaralı Altın Köl I yazıtında geçen tartışmalı umay beg ifadesi hakkında Kormuşin’in okuma ve anlamlandırması desteklenmekle birlikte Umay’a beg denmesinin potansiyel sebebi daha önce yapılmamış bir şekilde Sibirya Türklerinin inançları ve mitolojisi üzerinden açıklanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Umay , Şamanizm , Hakas , Eski Türkler , Runik yazıtlar

Kaynakça

• Abdullah, Arslan. “Uygurcadaki Çince Kelimeler Üzerine.” Akt. Alimcan İnayet. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, no. 7, 1999, ss. 205-214.
• Akalın, Şükrü Halûk. “On the Etymology and Word Formation of Arıbeyi ‘Queen Bee’: How did the Female Bee Become Bey ‘Male Ruler’ in Turkish?” Altaic and Chagatay Lectures Studies in Honour of Éva Kincses-Nagy, Ed. István Zimonyi. University of Szeged, 2021, ss. 15-20.
• Akar, Ali. Bilge Tonyukuk Yazıtı. Ötüken Neşriyat, 2020.
• Aydın, Erhan. Uygur Yazıtları. Bilge Kültür Sanat, 2018.
• Aydın, Erhan. Sibirya’da Türk İzleri Yenisey Yazıtları. Kronik Kitap, 2021.
• Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları. Bilge Kültür Sanat, 2021.
• Butanayev, Viktor Y. “Kult bogini umay u Hakasov.” Etnografiya narodov sibiri, İzd. Nauka. Sibirskoe otdelenie, 1984, ss. 93-105.
• Butanayev, Viktor Y. Hakassko-Russko istoriko-etnografiçeskiy slovar. İzd. HGU, 1999.
• Butanayev, Viktor Y. Burhanizm tyurkov Sayano-Altaya. İzd.-vo HGU im. N. F. Katanova, 2003.
• Butanayev, Viktor Y. Traditsionnıy Şamanizm Hongoraya. İzd-vo HGU im. N. F. Katanova, 2006.
• Butanayev, Viktor Y., ve diğerleri. “Kin-toy – prazdnik zahoroneniya posleda.” Narodnıye prazdniki Hakasii, İzd-vo HGU im. N. F. Katanova, 1999, s. 7.
• Çebodayeva, Maina P. Obraz Bogini Umay (Imay) v izobrazitelnom i dekorativnom iskusstve Hakasii. Hakasskoe Kn. İzd.-vo., 2019.
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press, 1972.
• Davletov, Timur B. Huban Arığ Hakas Türklerinin Kadın Yiğitlik Destanı. TÜRKSOY Yayınları, 2006.
• Davletov, Timur B. Ah Çĭbek Arığ Hakas Türklerinin Kız Alp Yiğitlik Destanı. TÜRKSOY Yayınları, 2015.
• Davletov, Timur B. Sibirya’dan Anadolu’ya Türk Şamanizmi’nin Sosyolojisi. Urzeni Yayınevi, 2021.
• Donuk, Abdülkadir. “Eski Türk Devlet Teşkilâtında ‘Bey’ Unvanı ve Tarihî Gelişmesi.” Türklük Araştırmaları Dergisi, no. 1, 1985, ss. 7-10.
• Drevnetyurskiy Slovar. Red. V. M. Nadelyayev, D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, A. M. Şçerbak. İzd. Nauka, 1969.
• Dırenkova, Nadejda P. “Leçenie rebenka.” Kunstkamera, 1927, https://collection.kunstkamera.ru/entity/OBJECT/84314?page=3&query=%D0%A8%D0%BE%D1%80%D1%86%D1%8B&index=114.
• Dırenkova, Nadejda P. Tyurki Sayano-Altaya. Stati i etnografiçeskie materialy. Nauka, 2012.
• Erhat, Azra. Mitoloji Sözlüğü. Remzi Kitabevi, 2010.
• Gombocz, Zoltán. “Adalékok a török nyelvtanhoz. (Megjegyzések Németh Gyula nyelvtanára).” Nyelvtudományi Közlemények A Magyar Tudományos Akadémia Nyelvtudományi Bizottságának Megbízásából, Ed. Szinnyei József. A Magyar Tudományos Akadémia Kiadása, 1917, ss. 407-427.
• Gömeç, Saadettin. “Umay Meselesi.” Tarih İncelemeleri Dergisi, vol. 5, no. 1, 1990, ss. 277-282.
• “Imay”. Hakassko-Russkiy Slovar,. Red. O. V. Subrakova, Nauka, 2006.
• Karunovskaya, Lidiya E. “İz altayskih verovanii i obryadov, svyazannıh s rebenkom.” Sbornik MAE Tom VI. İzd-vo Akademii Nauk SSSR, 1927, ss. 19-37.
• Kaşgarlı Mahmut. Dîvânü Lügâti’t-Türk. Çev. Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser. Kabalcı Yayınları, 2005.
• Klyaştornıy, Sergey G. “Stelı Zolotogo ozera (k datirovke yeniseyskih runiçeskih pamyatnikov).” Turcologica. K semidesyatiletiyu akademika A. N. Kononova. Nauka, 1976, ss. 258-267.
• Klyaştornıy, Sergey G. “Mifologiçeskie syujetı v drevnetyurkskih pamyatnikah.” Tyurkologiçeskiy sbornik, 1977. Nauka, 1981, ss. 117-138.
• Klyaştornıy, Sergey G., ve Tursun İ. Sultanov. Türkün Üç Bin Yılı. Çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, 2013.
• Kormuşin, İgor V. Tyurkskie Yeniseyskie Epitafii Tekstı i issledovaniya. Nauka, 1997.
• Malov, Sergey Y. Yeniseyskaya Pismennost Tyurkov, Teksty i Perevodı. İzd. Akademii Nauk SSSR, 1952.
• Manas Eposu Sagımbay Orozbakovdun variantı boyunça / Manas Destanı Sagımbay Orozbak Uulu Varyantı, C. I. Der. S. Musayev, A. Akmataliyev. Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları, 2017.
• Maynagaşeva, Nina S. “Libretto «Utrennaya Venera i Solneçnıy Luçik», ili Dramatiçeskaya poema «Ah tigey» N. G. Domojakova: janrovaya spetsifika i natsionalno-hudojestvennoe svoeobrazie.” Domojakovskie çteniya: K 95-letiyu so dnya rojdeniya poeta, pisatelya, perevodçika, uçenogo, prosvetitelya, obşestvennogo deyatelya Nikolaya Georgieviça Domojakova (Abakan, 21-22 aprelya 2011 goda): sbornik dokladov i soobşeniy. GBUK RH “N. B. im. N. G. Domojakova, 2011, ss. 68-75.
• Mokrınin, Vladimir. Arheologiya i istoriya drevnego i srednevekovogo Kırgızstana, 27 Şubat 2013, https://kghistory.akipress.org/unews/un_post:1591/? from=kghistory&place=search&sth=9f4126102d783a9e1cece008730ca642.
• Odabaşı, Fatma. “Dindarlık Göstergesi Olarak Dil/Din Dindarlığı.” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, vol. 14, no. 1, 2014, ss. 123 – 154.
• Okutan, Nükhet. “Hakasya’daki Kutsal Kaya İdoller Bağlamında Ulug Hurtuyah Tas ile İlgili İnançsal Pratikler.” I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Sempozyumu (OTUDES) Bildiri Kitabı. Ordu Üniversitesi, 2017. ss. 219-228.
• Okutan Davletov, Nükhet. Hakas Türklerinde Şamanizm ve Ölüm. Ötüken Neşriyat, 2021.
• Okutan Davletov, Nükhet, ve Timur. B. Davletov. Kün Sarığ Han: Bir Hakas Kadınının Destanı, Ed. Bülent Gül, TKAE Yayınları, 2021.
• Okutan Davletov, Nükhet, ve Timur. B. Davletov. “Şaman Sibirya’nın Savaşçı Kadınları”. Ayarsız, sayı 62, 2021, ss. 34-35.
• Okutan Davletov, Nükhet, ve Timur. B. Davletov. “Eski Türklerden Günümüze Altay Şamanizminde Çök/Sök Ayini.” JOTS cilt 6, sayı 1, 2022, ss. 21-38.
• Potapov, Leonid P. “Umay – bojestvo drevnih tyurkov v svete etnografiçeskih dannıh.” Tyurkologiçeskiy sbornik, 1972. Nauka, 1973, ss. 265-286.
• Roux, Jean Paul. Orta Asya Tarih ve Uygarlık. Kabalcı, 2006.
• Sapir, Edward. Language. An Introduction to the Study of Speech. Harcourt, Brace and Company, 1921.
• Supayeva, Aida A. “Manas Baatırdın Törölüşü Varianttarda Süröttölüşü (Ş.Rısmendeev, S. Orozbakov, S. Karalaev, J. Mamaidın varianttarı boyunça).” Vestnik mejdunarodnogo universiteta Kırgızstana, vol. 2, no. 32, 2017, ss. 25-29.
• Şirin User, Hatice. “Bömbögör: Bir Türk Kunçuyunun Mezar Taşı.” Dil Araştırmaları, no. 7, 2010, ss. 62-73.
• Tekin, Talat. Tunyukuk Yazıtı. Yay. Hzl. Mehmet Ölmez. Simurg Yayınları, 1994.
• Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. TDK Yayınları, 2014.